Киибэс сиэрэ-туома

Киибэс диэн өлбүт киһини харайааччы ааттанар. Былыр итинник дьарыктаах идэтийбит дьон баара. Аныгы кэмҥэ киибэс үлэтин сүтүктээхтэр бэйэлэрэ толороллор.

Тыын быстыыта. Киһи тыына быстара чугаһаатаҕына, сүрэх өттүн өгдөтөн, уҥа ойоҕоһугар эргитэн биэрэллэр. Баһыгар сылаас таҥаһы сыттыктыыллар. Тыына быстыбытын кэннэ халтаһатын сабаллар. Айаҕа аһыллыбатын диэн, кыра былаатынан эбэтэр үрүҥ таҥаһынан сыҥааҕыттан төбөтүн оройугар таһааран баайаллар. Иһэ үллүбэтин туһугар ыарахан соҕус эттиги ууруохха сөп.

Сууйуу. Киһи тыына быстыбытын кэннэ этин-сиинин сууйаллар. Тоҕо диэтэххэ, кини тыына таҥараҕа ыраас тиийиэхтээх. Сууйуох иннинэ өлүөхсүттэн дьарҕа ыарыыларын илдьэ барарыгар көрдөһөллөр. Сууйарга хас да киһи буолара ордук. Сууйар уу сылаас соҕус буолуохтаах. Мыыла, сымнаҕас өрбөх туттуллар. Сытыарарга аналлаах хаптаһыннаах буолар үчүгэй. Муостаҕа, ороҥҥо сытыарар табыгаһа суох.
Аан бастаан хаҥас өттүгэртуран, иннин уонна баттаҕын сууйаллар. Бу кэнниттэн хаҥас ойоҕоһугар эргитэн көхсүн, уҥа өттүгүн сотоллор. Итиэннэри сытыарыах иннинэ хаптаһыны сотон ылаллар. Бу кэнниттэн уҥа ойоҕоһугар эргитэллэр уонна хаҥас өттүгүн, илиитин атаҕын сотоллор. Ити кэнниттэн үрүҥ өрбөҕүнэн айаҕын, муннун ыраастыыллар. Сирэйин үстэ илитэн ылаллар.

Чэпчэтии. Сууйар кэмҥэ хойуута уонна убаҕаһа таҕыстаҕына саннын өгдөтөн, иһин баттыалыыллар. Оччоҕуна иһинээҕи хойуута убаҕаһа эбии тахсар, ыраастанар.

Таҥыннарыы. Ыраас таҥаһы эбэтэр бэйэтэ эрдэттэн бэлэмнээбит таҥаһын таҥыннараллар. Кини анараа дойдуга ыраас таҥастаах тиийэн таҥараҕа көстүөхтээх. Таҥыннаран баран, илиитэ-атаҕа хамнаабатын курдук баайаллар. Илиитин баайарга хаҥаһа аллара,уҥата үөһэ буолар. Атахтарын тэҥнии тутан, бэрбээкэйин туһунан баайаллар. Маны дьиэттэн тахсыан иннинэ эбэтэр ииҥҥэ түһэриэх иннинэ сүөрэллэр.

Куорчахха (хоруопка) сытыарыы. Куорчаҕы, төһө сатанарынан, дьиэ ортотундиэки туруораллар. Сытыарыах иннинэ сорохтор куорчахха ууну таммалатар үгэстээхтэр. Бу кэнниттэн аҕа саастаах дьон бас өттүттэн, эдэрчи дьон өлбүтү атаҕыттан өгдөтөн куорчахха көһөрөллөр. Баһыгар сыттыктыыллар. Сыттыкка куорчах маһын көөбүлүн уонна куорчахха туттуллубут таҥас кырадаһынын тутталлар. Куорчахха сытар киһи сирэйэ киирэр аан диэки туһуланыахтаах. Таһырдьаттан киирэр киһи кини сирэйин көрүөхтээх. Өлүөхсүт дьиэтигэр-уотугар үс күн сытар, олоро сылдьыбыт бэлиэтин, суолун-ииһин хомуйар.

Ийэ буору бэлэмнээһин (иин хаһыы). Өлбүт киһини кистииргэ ийэ буору бэлэмнээһин биир уустук түбүк. Маныаха аҕа саастаах киһи салайара табыгастаах. Тоҕо диэтэххэ, иини хаһарга сыыһа-халты тахсыан сөп. Иин иһигэр тэбиэҕи туруорарга куорчах уһунун, туоратын чопчу кээмэйдииллэр. Иини хаһан баран, тэбиэҕи туруораллар. Тэбиэҕи сабар хаптаһыннары нүөмэрдээн бэлиэтииллэр. Буорун үлэтин биир күн бүтэрбэттэр, таһаарар күҥҥэ сарсыарда тиийэн өҥнүүллэр.

Дьиэттэн таһаарыы. Тиһэх суолга атаарыыны ситэри билэр киһи дьаһайар. Куорчаҕы дьиэттэн таһаарарга атах өттө инникилиир. Аан модьоҕотугар (боруогар) үстэ үктэннэрэн (охсон) ылаллар. Таһырдьа таһааран, тиэргэҥҥэ эрдэттэн бэлэмнэммит олоппосторго куорчаҕы илин диэки туһулаан ууран, өлбүккэ күнү көрдөрөн ылаллар.

Кистээһин. Куорчаҕы иин үрдүгэр ууран, өлбүтү кытта бырастыылаһаллар. Өлбүт киһини илин диэки сирэйдииллэр. Ити аата сирдээҕи олохтон Айыыларга барыы курдук өйдөбүллээх. Бырастыылаһан баран, куорчах хаппаҕын сабаллар. Куорчаҕы ииҥҥэ түһэрэллэр. Түһэрэргэ атах өттө бытааннык урут түһэр. Түһэрэр быа түмүгэ суох буолуохтаах. Бу кэнниттэн хас биирдии киһи күн хаамыытынан иини эргийэр уонна ытыс буору быраҕар.

Арҕаанан ааннанан кириэскэ үҥэр таҥараһыттар күнү утары хааман эргийэллэр. Ити аата дууһаҕа хайыһыы курдук өйдөнөр.

Көҥсү

Өлбүт киһини кэриэстиир ас көҥсү дэнэр. Көҥсүгэ чараас алаадьы, буспут эт, араас утах, чэй уонна өлбүт киһи сөбүлүүр аһын уураллар. Арыгы, итирдэр утахтар муҥутуу аҕыйах буолуохтаахтар. Ким да кими да сыҥалыа суохтаах. Баҕалаах бэйэтэ сөбүн көрөн аһыыр.
Көҥсү аһын сирэр-талар, сыымайдыыр табыллыбат. Мээнэ тоҕор, кыылы-сүөлү аһатар аньыы.
Онон көҥсүү сөп соҕустук бэлэмнэниллэр. Бу аһылыкка дьон тотоору, итирээри-кутураары буолбакка, өлбүтү кэриэстээри, кини туһунан үтүө санааны үллэстэ, этэ кэлэр. Манна кэлээччилэр өлбүт киһи аймахтарыгар кутурҕаннарын биллэрэн, кинилэри ытыктыылларын, харыстыылларын көрдөрөллөр.

Түлэһи

Билиҥҥинэн бу поминка диэн өйдөбүлгэ ордук чугас. Өлбүт киһи үс, тоҕус, түөр уон хонуктарын, төгүрүк сылын кэриэстээһин түлэһи буолар.

Үс хонук түлэһитэ. Өлбүтү дьиэтигэр-уотугар үс хоннорор үгэс киһи уруккутун, бүгүҥҥүтүн уонна кэлэр кэмин саныырга, кэриэстииргэ кыах биэрэр. Көннөрү киһи итинник толкуйдуур. Оттон итэҕэллээх дьон үс дойдуну, үс куту эргитэ саныыр үгэстээхтэр.

Тоҕус хонук түлэһитэ. Былыргылар саныылларынан, үс хонук кэжнниттэн өлбүт киһи дууһата биэс хонук устата аллараа дойдуну кэритэр. Тохсуһун орто дойдуга тахсан бэлиэтиир. Бу кэнниттэн уон биир хонук устата Орто дойдуну кэрийэр. Бу кэрийэн бэйэтин урукку суолун ииһин хомуйар. Хомуйан бүттэҕинэ, сүүрбэ хонуктаах ахтыытын Орто дойдуга бэйэтэ бэлиэтиир.

Түөрт уон хонук түлэһитэ. Сүүрбэ хонуктаах ахтыы бүппүтүн кэннэ, өлбүт киһи дууһата үөһэ дойдуга уон тоҕус хонук устата дьүүлгэ сылдьар. Дьүүлгэ кини сирдээҕи суолун-ииһин ырыталлар. Ханна барарын быһаараллар. Уон тоҕус хонук кэнниттэнОрто дойдуга түһэр. Түөрт уон хонуктаах ахтыытын бэлиэтиир. Өлбүт сиригэр кыратык тохтоон ааһар. Ону дьон сэргэ түлэһи оҥорон кэриэстиир.

Түөрт уон хонук түлэһитэ бүппүтүн кэннэ, өлбүт киһи дууһата өлүү уутун - Уу Дьаамы тоҕус хонук устата туоруур. Бу туораан, аналлаах сиригэр тиийэр.
Кэлиҥҥи тоҕус хонугу итэҕэл дьоно тутуһар. Кинилэр 49 хонук устата Айыы 49 ситимин сүөрэн, куту босхолууллар, өлбүт киһи санаатын сирдээҕи олоххо баайыллыбат гына өһүлэллэр. Саҥ тардыытын араараллар.

Биир сыллаах түлэһитэ. Киһи өлбүт күнүн саҥаттан төрөөһүн курдук сыаналааһын баар. Онон биир сылын Таҥара оҕото буолбутун курдук өйдөөн, кэриэстииллэр.

Садаҕа

Былыр баай уонна сэниэ киһи өллөҕүнэ сүөһүнү толук тутталлара уонна ону кыаммат түгэммэт дьоҥҥо үллэрэллэрэ. Бу үгэс дьоҥҥо сэргэҕэ тиһэх көмөтө, көдьүүһэ курдук сыаналанара

Садаҕа этин биири да ордорбокко дьадаҥыларга барыларыгар тииһиннэрэллэрэ. Онуоха туттуллубут сүөһү уҥуоҕун үлтүрүппэккэ, алдьаппакка мүһэлииллэрэ.

Норуот бэйэ бэйэтигэр көмөлөсүһэр үтүө үгэһэ киһини тиһэх суолугар атаарыыга кытта итинник тутуһуллар этэ.

Хоолдьуга

Хоолдьуга диэн өлбүт киһи анараа дойдуну кэрийэригэр анаан туттуллар сылгы, сүөһү. Маны түлэһи көҥсүтүгэр астаан аһаталлар. Ханнык сүөһүнү хоолдьуга гынарын, өлөөрү сытар киһи эрдэттэн этэн кэбиһэр үгэстээҕэ.

Дьааһык кэм

Киһи өлүөҕүттэн ылата төһө эрэ болдьоммут бириэмэни дьааһык кэм диэн ааттыыллар. Кэккэ бобуулар, хааччахтар көрүллэллэр.

Дьааһык киэһэ. Киһи өлбүт күнүн киэһэтэ "дьааһык киэһэ" дэнэр. Бу киэһэ мээнэ дьаарбайар, көрүлүүр-нарылыыр, ыллыыр-туойар аньыы. Таһынааҕы ыаллар итини булгу тутуһуохтаахтар. Оҕону ыччаты эрдэттэн сэрэтиллиэхтээх.

Өлбүт киһини кистээбит кэннэ кинини харыйсыбыттарга дьааһык кэм саҕаланар. Ол курдук өлбүт киһини көтөхпүттэр, халлааҥҥа саҥа ый үүнүөрдиэри, ыалга сылдьыбаттар. Кэргэнниилэр хоонньоспоттор. Күөлү туоруур, муҥхаҕа сылдьар көҥүллэммэт.

Оттон лбүттээхтэр сааскы бастакы этиҥ этиэр диэри чороонтон кымыһы испэттэр. Ыһыах түһүлгэтигэр киирбэттэр.

Дьокуускай, Бичик 2009 . Дабыл
http://eyge.sakha.ru