Тыын

Тыын диэн көхтөөх күүс. Бу күүс киһи этигэр хааныгар уонна өйүгэр санаатыгар киирэн, тыыннаах сылдьыыны хааччыйар.

Тыын үс көрүҥнээх: үөһэ дойду тыына, орто дойду тыына уонна аллара дойду тыына. Үөһээ дойду тыына лаамай үрүҥ тыын буолар. Бу тыын үөһээттэн, дириҥ айыллыы төрдүттэн кэлэр. Бу тыын аламай үрүҥ тыын быһыытынан көстөр эйгэҕэ түһэр уонна ис күүс (иччи) буолан, көстөр эйгэни үүннэрэр. Аламай Үрүҥ тыыны Үрүҥ Айыы Тойон кыра уола Игии-Тогуу тутан сылдьар. 

Орто дойду тыына көстөр эйгэҕэ (материальнай эйгэ) баар буолан, харыһыктаах хара тыын дэнэр. Харыһыктаах хара тыын төрөөһүнү кытта киһиэхэ барытыгар бэриллэр. Онон тыыннанан бука бары көстөр эйгэҕэ хамсыыр харамай курдук төрүүбүт-ууһуубут, араастык тэнийэбит. Бу тыын кэмэ-кэрдиитэ бүттэҕинэ быстар. Оччоҕо көннөрү киһи сирдээҕи олоҕо түмүктэнэр. Кини тыына бэйэтин ис туругун илдьэ айылҕаҕа төттөрү симэлийэр.
Оттон аллараа дойду гиэнэ - куһаҕан тыын диэн ааттанар. Кини үүнэр төрүтэ суох. Алдьатар, үрэйэр суолталаах. Бу тыын киһини быһаҕас оҥоһуулуур, кылгас ыйаахтыыр. Кини абааһылартан туттарыылаах уонна олус намыһах, кыра таһымнаах.

Киһи өллөҕүнэ ыраас, чэпчэки тыын үөһэ барар, дууһа буолар.Оттон кирдээх, дьайдаах тыын кыайан үөһэ өрө көппөт. Аллараа сылдьар.

Ичээн

Үрдүк оҥоруулаахтары Айыылар Иччи буолар аналлаан сиргэ олохсуппуттара диэн өйдөбүлү схаа дьоно былыр былыргыттан тутуһар. Ол иһин үрдүк оҥоруулаахтар бэйэлэрин "Күн улууһун дьонобут, Айыы хаан аймаҕабыт" дэнэр буолбуттар. Кинилэр көстөр эйгэ тыыныттан ураты өссө иччтилэргэ, Айыыларга алгыһынан хайыһан, үрүҥ тыыны сиргэ тардар үгэһи тутуспуттар. Бу тардан, буорга иҥэрбиттэрэ буор кут, салгыҥҥа иҥэрбиттэрэ салгын кут дэнэр буолбут. Иччи буолар аналларын толорон, үрүҥ тыыны сиргэ иҥэрээччилэри ичээн диир буолбуттар.
Кинилэр аламай үрүҥ тыыны ийэ кут курдук этэллэр. Ийэ кут үөскэтэр-төрөтөр күүс быһыытынан ууга баар буолар.

Бу үс кут көстөр эйгэни үүннэрэр, чэлгитэр, ырааһырдар суолталаммыттар. Онон былыргылар көстөр эйгэ тыынытттан ураты Айыылар үрүҥ тыыннарын ылар, иҥэрэр аналы тутуспуттар.

Ичээн өллөҕүнэ, кини аламай үрүҥ тыына Айыыларга барар уонна төлкө буолар.Оттон үс куту харыстаан, үүннэрэн, иччи буолар таһымҥа таһаардахха, дьабыныгар көтөр.

Кут

Айыы тыына, аламай үрүҥ тыын - кут буолар. Кини үрүҥ күүс быһыытынан көстөр эйгэни үүннэрэр, ырааһырдар, быстыбат тыынныыр. Айыы тыына үрүҥ күүс буолан, үөһээттэн кэлэр. Бу тыын үүнүөх, чэчириэх эрэ эйгэҕэ, онно бэлэм эрэ буоллаҕына сыстар. Кириргээтэҕинэ барар.Бардаҕына - көстөр эйгэ тыына салгыы үүммэт, уһаабат буолан хаалар. Ити иһин Айыылартан кут тардыы уонна киһиэхэ, айылҕаҕа куту иҥэрии Айыы итэҕэлигэр уустук сорук буолар.

Киһи тыннаах кэмигэр үрүҥ тыыны тардара, куту харыстааһына уонна өлүү кэнниттэн куту араарыы - бу Айыы итэҕэлин сүрүн төрдө.

Сүр

Сүр диэн уот тыына. Сорохтор саныылларынан, үрүҥ тыын уокка иҥнэҕинэ сүр буолар.

Киһи тыына быһыннаҕына, ис уота-күөһэ умуллар. Оччотугар уот тыына айылҕаҕа иҥэр.

Сүр бэйэтэ туспа миэстэлээх курдук этэллэр. Куһаҕаннык өлбүт киһи сүрэ үөр буолар дииллэр.

Дьокуускай, Бичик 2009 . Дабыл