Дьиэ кэргэн дьоро күнүгэр – оҕо, сүөһү айыыһытыгар, урууга, дьиэ малааһыныгар, сэргэ туруоруутугар, Байанай бэристэҕинэ – сэмэйдик үөрэн, аһара арбаммакка, санаа иһинэн айбыт Айыыларга, айылҕа, сир-дойду, дьиэ-уот иччилэригэр үҥэн-сүктэн, айах тутан махтанар саха үтүө үгэһэ.
Алгыс – Айыыларга, иччилэргэ сүгүрүйэр, махтанар сиэр – туом.
Алгыс күүһэ саргыны салайсар, үтүөҕэ үөрэтэр, үрдүккэ үүннэрэр.
Алгыһы айылҕа чэчирээтин, от-мас үүннүн, сүөһү-ас дэлэйдин, дьон-сэргэ этэҥҥэ олордун, уйгу-быйаҥ төрүттэннин, дьол соргу тосхойдун диэн этэллэр.
Киһи алгыс тылынан баҕа санаатын толорор, куһаҕантан күрүөлэнэр, хараҥа тыынтан харыстанар, дьайы дьалбарытар.
Алгыс киһи сүргэтин көтөҕөр, санаатын күүһүрдэр, тускуга туһаайар. Алгыс баһа сыалаах.
Саха бастыҥ астарынан: арыынан, сөлөгөйүнэн, кымыһынан, саламаатынан, алаадьынан – Айыылары, иччилэри уотунан күөмэйдээн күндүлүүллэр.
Итэҕэл суолталаатахха, сыт таһаарарга сылгы сиэлэ, ынах түүтэ эбэтэр табах, чэй тоҕоостоох.
Алгыырга күн диэки сирэйдэнэн хайыһан туруллар, сиэри - туому толорорго күн эргиирин хоту хаамыллар.
Алгыс этэргэ суолта биэрэн, өйү-төйү сааһыланан, тылы – өһү чочуйан эрдэттэн бэлэмнэнэр куолу. Дэҥ алҕаһаатахха, тутатына көрдөһөн алы гыннарыллар.
Дьиэ кэргэн иһигэр аҕа саастах ытыктанар киһи судургу тылынан ботугураан, сибигинэйэн, туойан, ыллаан этэрэ көҥүл.
Алгыс күлүүс тылларын суолталара:
o Айыыларга хайыһыннаран – «Күлүм – мичил».
o Айыылары аҕаларга – «Нарын – наскыл».
o Айыылары күндүлүүргэ – «Аһаа сиэ, үөр – көт».
o Сүрү көтөҕөргө – «Күөгэл – нусхал».
o Алгыһы бигэргэтэргэ – «Уруй - туску», «Уруй – Айхал».
Алгыска Айыылар, иччилэр ааттарын таба ааттыыр суолталаах. Сыыһа – халты, эбэтэр итэҕэс ааттаатахха – өһүргэнэллэр.
Айыылар саамай үрдүк аҕа баһылыктарын толору аата:
Үүт – маас бэйэлээх,
Үкэр куйаас тыыннаах,
Үүт күөл олбохтоох
Үрүҥ Айыы (Аар) Тойон.
Саха балаҕана илин диэки ааннаах, онон таһырдьа тахсаат, икки илии ытыһын бэйэ диэки сирэйдээн тутуллар, Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо сүгүрүйүллэр, ботугураан баҕа санааны көрдөһүллэр.
Биир бастакынан Дьөһөгөй Айыы (Уордаах Дьөһөгөй, Күрүө Дьөһөгөй Айыы, Күн Дьөһөгөй Тойон) ахтыллар.
Орто дойду иччитинэн Аан Алахчын Хотун (Аан Дархан Хотун, Аан Аалай Хотун) буолар. Сиргэ – уокка чэй өрүнэн аһыах иннинэ уот нөҥүө айах тутуллар уонна алгыс тылын этиллэр. Ким туох киһи кэлэн, туох сыаллаах – соруктаах сылдьарын туһулаан хайаан да этиллиэхтээх.
Хомурах хоммотох
Хонноххор хоннор,
Дьай иҥмэтэх далаҥҥар сыһыар,
Сыыс сыстыбатах сыламҥар сынньат,
- диэн буолар алгыһа.
Уот иччитэ дьону – сэргэни киртэн, дьайтан, бары быртахтан арчылыыр.
Бырдьа бытык, Хоруо хоннох,
Түөнэ Моҕол, Аан Уххан,
Хатан Тэмиэрийэ,
Аал уотум иччитэ, аһаа – сиэ,
Көрөн – истэн көмөлөс!
Салгыы бэйэҥ баҕаҕын көрдөс.
Айыыһыт киһи - аймах элбиирин, урааҥхай саха үксүүрүн төлкөлөөх түһүн түһэрэр.
Айыыһыты атаарыыга маннык алгыыллара:
Аан Айыыһыт аһаа-сиэ!
Кэнэҕэс даҕаны Айыыһыт аргыстастын,
Иэйэхсит эргийдин!
Төрөтөр оҕону төлкөлөөтүн,
Иитэр сүөһүнү күрүөлээтин,
Аал уоту отуннун,
Алаһа дьиэни тэрийдин!
Татаар тыллаах таба эппэтин,
Уу харахтаах утары көрбөтүн!
Саалаахтан самныма, охтоохтон охтума!
Аттаах киһиэхэ кымньыыта буол!
Сатыы киһиэхэ тайаҕа буол!
Эдьээн Иэйэхсит эйиэхэ эҥээрдэстин!
Уруй!
Ынах төрөөһүнүн алгыһа:
Уордаах Улуу Тойон Уйгулаах кыыһа
Ньаадьы Дьаҥха хотун!
Үс бара күлүккэр
Үҥэн – сүктэн көрдөһөбүт:
Төлкөбүтүн төрүттээ,
Төрөлкөй төрүөҕү үөрдээ!
Соргубутун үрдэт,
Үрүҥ илгэбитин үөскэт!
Уруй! Үрүҥ тунах!
Уруй! Үрүҥ тунах!
Уруй! Үрүҥ тунах!
От үлэтэ дьылы таһаарар диэн буолара. Окко киириэх иннинэ ходуһа иччитин бу курдук алгыыллара:
Эбэм иччитэ аһаа!
Быйылгы сайыҥҥы быйаҥҥыттан бэрис!
Араҕас, үрүҥ илгэнэн
Чөллүргэччи таммалыы тур!
Быйылгы сайыҥҥыга эбэм иччитэ
Этэҥҥэ сырытыннар!
Күөххүттэн матарыма!
Эбэм иччитэ аһаа!
Хотууру арыынан оҕунуохтууллар эбэтэр хотуурга, кыраабылга арыылаах кымыһынан, ымдаанынан «ыһыах ыһаллар». Ол курдук ыһыах ыспатахха, отун соппоҥ, сэбин сэбиргэлин алдьанымтыа, онтон оччут бэйэтэ эт быстымтыа буолар диэн былыргылар үөрэтэллэрэ.
Улахан иччилэргэ киирэр хара тыа иччитэ Баай Барыылаах Баай Байанай. Байанай үөрүнньэҥ, элэккэй майгылаах, онон кинини хомотумаары, булчуттар тыаҕа сылдьан киҥир – хаҥыр саҥарсыбаттар, дуона да суохха омуннаахтык үөрэллэр, уоту аһатан, алҕаан махтаналлар.
Бардам тутуу, барылы кэскил
Баай Барыылаах тойон эһэм!
Кытыгырас сүһүөхтээххиттэн
Мөлтөтөн бүдүрүтэн кулу,
Ойдоох Буурунан
Түөрэх кэбиһэн кулу!
Булт – алт иччилэрин сүөһү, кыыл субай хаанынан, быысаһыттан, үөс тардарыттан, сүрэхтээх быарыттан быһа баттаан күндүлүүллэр.
Балыксыт алгыһа:
Бырыы – сыттык,
Көппөх – суорҕан
Туона баай оҕонньор,
Күөх далай иччитэ
Эһэм Эрилик Тойон,
Сүҥкэн эбэ хотун,
Тоҕус – уон
Чороох туубар
Лоһуор собо барахсаны
Толору уган кулуҥ даа!
Сэттэ – уон
Тэрээх илиммэр
Тэрэкэнэ бычыкыны
Тиһэ баттаан кулуҥ ньии!
Балыксыт алгыс ис хоһоонун бэйэтин тылынан судургутук этиэн сөп, оттон саҥа муҥха сүрэхтэниитигэр, элбэх киһилээх муҥхаҕа, куйуур күрэҕэр анал алгысчыт бары сиэри – туому ситэрэн туран этиэхтээх.
Розалия Иннокентьевна Бравина «Саргыны салайыныы» кинигэтиттэн. «Бичик» 2013 сыл.