Күүстээх Мииккэ (hэлтэкээйэп Миитэрэй Фүөдэрэбис) – Бүлүү Кыргыдайыгар төрөөн-үөскээн ааспыт, дьонугар-сэргэтигэр «Күүстээх Мииккэ дуо» дэппит, майгылаах бастыҥа, санаалаах үтүөтэ киһи этэ.
Саха киһитин сэмэй сиэринэн, айылҕата бэрсибит ураты күүһүн-уоҕун улаханнык көрдөрбөтөх, биллэрбэтэх киһи. Мин урут, сэрии саҕана, атах-балай ыал устун сылдьан, Илин Кыргыдайга, оччотоооҕуга «Чернышевскай» аатынан холкуоска, Дьолтокуойаптарга хоно сытан, Күүстээх Мииккэ хантан эрэ кэлэн түспүт хоноһолорго кэпсээбититтэн манныгы өйдөөн хаалбыппын:
... Биир сайын, Үһүс Ыспааһап таҥара ааһан эрдэҕинэ, Чыычаах Арыылааҕа диэн ортотугар оттонор мас арыылаах дьоһуннаах күөл арҕаа баһыгар баар бурдук бааһынатыгар, Күүстээх Мииккэ, кыыһын Хоорбох Ылдьаананы кытта бурдук быһа сылдьыбыттар. Ылдьаана оччолорго уончатын ааспыт саҥа чороччу улаатан эрэр кыыс эбит.
Сонуоктарын тыа диэки өттүгэр сиргэ-буорга хаптайан, сүтэн-симэлийэн саһа сатаабыкка дылы былыргы үйэтээҕи эргэ ампаар баара үһү. Онтубут «Чыычаах Арыылааҕын ампаара дуо?!» – дэппит, сурахха-садьыкка киирбитинэн, дэриэтинньик буулаабыт «дойдута» эбит. Ким даҕаны бу ампаарга хоммото, бэл, күнүс иһигэр киирэн ааспата үһү.
Чыычаах Арыылааҕын «абааһылаах» ампаара төһө да хайа сахтааҕыта тутулуннар син сэнэх, сайыҥҥы өттүгэр киһи ардахтан, самыыртан саһан хорҕойуох, хонуох тутуута эбит. Мииккэ – ураты оҥоһуулаах, айылгылаах киһи буолан «тугу кэпсииллэр эбит, ама, кырдьык илэ сылдьар дэриэтинньик баара буолуо дуо?» диэн, билиэх-көрүөх санаата батарбакка, биир түүн ампаарга хонорго санаммыт.
Балаҕан ыйын саҥатынааҕы күһүҥҥү күн арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан киирэн эрдэҕинэ Мииккэ кыыһын Хоорбох Ылдьаананы:
– Чэ, тоом, эн дьиэҕэр бар, бүгүн сөптөөхпүтүн үлэлээтибит, мин манна хонуом, үрдүттэн сылдьыам, сарсын эрдэттэн туруннахпытына бүтэрэр инибит, – диэбит. Мииккэ, баҕар кырдьык, «сээкэй» баар буоллаҕына кыыһым куттаныаҕа дии санаабыт. Хоорбох Ылдьаана аҕатын «тоҕо хааллыҥ?» диэн үгүһү-элбэҕи ыйыталаһан ыаһыйалаһа барбакка олорор төхтөрүгэр, Алааска тэп гынан хаалбыт...
Мииккэ сарсыарда сүгэн аҕалбыт хатыйыы күрүө тоһоҕотугар иилэ ыйаабыт сыалыһар тириитэ утакааннаах ыһыгын ылан, тыа саҕатыгар, күн уотугар быһа сиэтэн тураҕастыйа кэриэрэн турар «ааттаах-суоллаах» ампаарыгар барбыт... Ампаар атыгыраабыт мастаах аана тэлэччи аһыллан кыҥнайан турара үһү. Түннүк, үөлэс мэлигир – бүтэй ампаар эбит. Искэ киирэн көөртө – киһи хараҕа хатаныах, иҥниэх туох да мала-сала суох: иҥнэри барбыт адарай орон, хайдыбыт чабычах, мас кытыйа элээмэтэ эҥин онно-манна төкүнүһэн, сорохторо күөх түүнүгүнэн бүрүллэн ыһыллан-тоҕуллан сыталлара эбитэ үһү...
Мииккэ күөлүгэр киирэн солуурчаҕар уу баһан таһааран ампаарын таһыгар кулуһуҥҥа чэй өрүнэн наҕылыччы аһаабыт, онуоха диэри күһүҥҥү үүт бараан түүн күөртүү күөйэ көтөн кэлэн лаппа хараҥарбыт, улаҕата-киэлитэ биллибэт, уйаара-кэйээрэ көстүбэт киэҥ нэлэмэн халлыбыт халлааҥҥа кэмэ суох элбэх бачымах сулустар дьирибинэһэн барбыттар, тыа үрдүнэн туолбут ый ыадаста ыйанан бэлтэйэн тахсыбыт...
Мииккэ ампаарга киирэн иҥнэри түспүт адарай орону көннөрөн, тастан үргээн киллэрбит төҕүн отун сыттанардыы оронун баһыгар быраҕан, түүтэ соролоон бүппүт таба арбаҕаһын кэппитинэн утуйардыы оҥостон сыппыт. Сытарыгар таска иҥнэйэн аһыллан турар ампаар аанын өрө тардан ылан сабан кэбиспит. Сүгэнэн суоруу атырыа мастаах ампаар аанын быыһынан ыйдаҥа сырдыга көстөр үһү... Киһи киһитэ өтөн, күнүскү сылаата таайан, уута кэлэн, нухарыйан барбыт... Ол курдук сыта түһэн баран биир кэмҥэ таска тахсан чэпчэтиммит. Ый уота барбатах балык миинин курдук өлбөөдүйэ лүктүйбүт сырдыгар, бурдук бааһынатын кыйа барар, тиит тыа тумустаан киирэн бүппүт үрдүк кырдалыгар былыргы үйэтээҕи дьон чардаат уҥуохтарын кириэстэрэ күөрэ-лаҥкы, иҥнэл-таҥнал түһэн барыаран тураллара көстөр үһү. Уу чуумпу... Арай ханна эрэ хараҥа тыа иһигэр модьугу булдун үргүтэн «һуу-һуу-һуу...» эрэ диирэ иһиллэр... Мииккэ дьааһыйан, сыҥааҕырдан ылбыт, «дьону куттаары дэриэтинньик булбут ампаара дииллэрэ буолуо, туох абааһыта кэлэн ама симилиннэҕэй» дии санаабыт уонна төттөрү киирэн аанын сабан, бэрт минньигэстик утуйан хаалбыт...
Төһө уһуннук утуйбутун билбэтэх, түүн ортото ааһыыта бадахтаах, ампаарын арҕаа муннугун таска быган турар чарапчытыгар тыһы модьугу түһэн хатан аҕайдык «күлэн» саһыгыраабыт. Мииккэ модьугу саҥатыттан уһуктан, устунан, тоҕо эрэ, уута көппүт, «үөдэн көтөр хаарыан уубун аймаатаҕын» диэн кыһыйа санаабыт. Өр-өтөр буолбатах, тыһы модьугу туохтан эрэ соһуйбут, үргүбүт курдук олорбут маһыттан «хачыгыр» гына күүскэ тэбинээт көтөн күпсүс гыммыт... Ону даҕаспытынан эмискэ тыа саҕатыгар сылбахтана сууллубут хаппыт үөттэри хачыгыраччы үктээн, өтөх кырсын чиҥ чиҥник лиһиргэтэн, хараҥа тыа диэкиттэн «атын бэйэлээх» ампаары көрдө - көрбүтүнэн илэ бааччы иһэр тыаһа иһиллибит... Мииккэ сибиэркээн чорбойон сытан «баҕар, бүтэй аанын аһан кээһэннэр сылгы киирэ сылдьара буолаарай» дии санаабыт... Тыас кэлэн ампаартан уонча хаамыылаах сиргэ, тыа диэки үүнэн турар куура хаппыт куруҥахтар аттыларыгар, иһиллэнэр курдук, тохтоон тура түспүт, онтон били лиһиргэйдэнэрэ уурайан өтөх чыыбаайытын сэмээр «сып-сып-сып» сырдырҕата тыаһатан өссө бэттэх кэлбит... «Биллибэт күтүр» ампаар муннугар өнөрдөөн үүнэн, уктарын уйбакка аллараа хоҥкуйан түспүт кытара буспут астаах хойуу хаптаҕаһы харса суох хаһыйан эркиҥҥэ сыста түспүт... Онтон сэмээр ампаары эргийэ баран, муннук чарапчытын ааһан ааҥҥа кэлбит. Ый тунаархай сырдыгар аан быыһынан туох эрэ барыгылдьыйарга, сүгүллэҥнииргэ дылы гыммыт... Дьэ, эбэтээ доҕоор! Атыгыраабыт мастардаах ампаар аанын быыһынан хатааһын чолбонун курдук сытыы уоттаах харахтар, ороҥҥо сытар киһини уун-утары супту одуулаабыттар. Ону кытта туох да сүрдээх ынырык куһаҕан дьаар сыта муннугар саба биэрбит. Мииккэ: «Бачча тухары араас сытыйбыт-ымыйбыт сыты муннум элбэҕи биллэ ини да, ол курдук ынырык ыар сыты өйдөөбөппүн...» – диэн чахчы саллан кэпсиирэ.
Эмискэ ампаар аана бэрт эрчимнээхтик тэлэллэн аһылла түһээтин кытта дьүүлэ-дьаабыта биллибэт илэ дэриэтинньик Мииккэ үрдүгэр саба түспүт. Кытаахтаһыы киэнэ кытаанаҕа, тутуһуу киэнэ ынырыга буолбут. Дэриэтинньик киһини бобо кууһан ылан адарай орон быта курдук бытарыс гынан ыһылла түһүөр диэри эпсэри бырахпыт. Мииккэ дэриэтинньиги иҥиир-ситии күүстээх илиилэринэн ытарчалыы ылбытын ыһыктыбатах, сууллан түһэн булумахтаһыы буолбут, онтон үлтү тунайдаспытынан туран кэлэн, ампаар иһин холорук түөрэ сүргэйбитин курдук үлтү тэпсибиттэр. Ынчыктаһыы, ыҥыраныы ынырыга үһү. Биир түгэҥҥэ Мииккэ дэриэтинньиги «икки агдатыттан» бобо кууһан ылан туох баар күүһүнэн ампаар эркинигэр сыбыы анньыбыт – онуоха эркин үс маһа, киһи сөҕүмэр күүһүн тулуйбакка моойторук муннуктарын олуктара ойо ыстанан таска тахсан ырдьас гына түспүттэр. Ити түгэни даҕаспытынан Мииккэ дэриэтинньиги, дөлүһүөн хатыытын курдук иэмэ-дьаама суох илбиргэстэммит баттаҕын дуомуттан бобо сабардаан ылаат умса садьыйбыт, бэрт куһаҕан тыас тыаһаатын кытта дэриэтинньик сүр эрчимнээхтик хаппыт буортан тэбинэн таска ыстаммыт, ойбутун омунугар баһынан ампаар аанын үөһээ холуодатын ортотунан булгу көтөн ааспыта, ойоҕос холуодаларга кыбылла эргийэн ыйанан хаалбыттар.
Мииккэ ытыстыар диэри ытарчалыы туппут ытыһыгар, ыдьырыгас хатыылаах дэриэтинньигин инчэҕэй баттаҕын сүүмэҕин кытта хастыы тардыллыбыт куйахатын сорҕото хаалбыта үһү. Бэрт куһаҕан дьаардаах дэриэтинньик сэмнэҕиттэн сиргэнэн куйахалаах баттах дуомун сиргэ илгибитэ «ньылк» гына түспүт.
Күүстээх Мииккэ ити айылаах тутуһуу кэнниттэн уута букатын көтөн, күн тахсыар диэри көрбүт хараҕын симпэтэх. Лаппа сырдаабытыгар дэриэтинньигин сэмнэҕин көрдөөбүт да, булбатах. Арай «улуу күтүрү» кытта тутуспут туоһута – икки ытыстара симэхсин хатыыта дьөлүтэ киирбитин курдук аһыйан бэрт уһуннук оһон биэрбэккэ ыалдьа сылдьыбыттара үһү. Мииккэ ампаарын эркинин искэ үтэн, тостубут холуоданы оннугар самыы тутан кэбиспит. Сарсыарда эрдэ кыыһа Хоорбох Ылдьаана кэлбитигэр туох да буолбатаҕын курдук көрсүбүт.
Урут илэ сылдьар дэриэтинньиктээх ампаар бу түгэнтэн ылата дэриэтинньигэ ууга тааһы бырахпыттыы сүппүт. Уот кыһыл таҥастаах дьахтар илэ «дьаарбайарын» көрбөт буолбуттар. Кэлин сылгыһыт уолаттар Чыычаах Арыылааҕар сылгы көрдүү сылдьан, эдэр дьон санаалара батарбакка, ампаар иһигэр киирэн тахсаллара үһү. Онно көрдөхтөрүнэ, чахчы, аан үөһээ холуодата ортотунан тостон баран самыы тутуллубутун уонна ампаар аҥар эркинин мастара, төһө да оннуларыгар анньыллыбыттарын иһин, тутуһар олуктара ойдон хаалан таска быган тахсыбыттарын бэркэ дьиктиргииллэрэ эбитэ...
Сэмэн Маайыhап, Бүлүү, Үгүлээт.
http://joker.ykt.ru сайттан. Эрилик Дархан таһаарыыта.