Атын омук ааттаахтарынаан тустуулар
Былыргы сахаларга күөн көрсүһэ, биитэр кыргыһа киириэхтээх боотурга «соргу көтҕөн» алгыыр үгэс баара үһү. Ол сиэри былыр ойуун, алгысчыт, ытык кырдьаҕас, бас-көс киһи толороро диэн буолар.
Син ол тэҥэ быйыл от ыйынн 1 — 3 кµннэригэр Туймаада туонатыгар ыытыллар көҥүл тустуу чемпионатын көрсө Саха сирин чиэ´ин көмүскүүр бөтөстөрү, өбүгэ үгэһинэн, соргу көтөҕөн урукку кэм суон сурахтаах, албан ааттаах чулуу бөҕөстөрүн уонна кинилэргэ дьолуолаах күөн көрсүһүүлэрин туһунан сээркээн сэһэнньиттэр, кыраайы үөрэтээччилэр суруйбут матырыйаалларын билиһиннэрэбит.
Бөҕө Хаахынньа уонна Кыргыс Бөҕөһө
Таатта сээркээн сэһэнньитэ Егор Дмитриевич Андросов «Сэһэннэр-сэппэннэр» диэн библиографическай сэдэх буолбут кинигэтигэр Бөҕө Хаахынньа Кыргыс Бөҕөһүн кытта тустубутун туһунан номоҕу суруйбута киирэ сылдьар. Иван Васильевич Попов-Бөҕө Хаахынньа диэн XIX үйэ саҥатыгар билиҥҥи Таатта улууһун Баайаҕа нэһилиэгэр (уруккута Байаҕантай улууһун I Игидэй нэһилиэгэр) Маттаҕа Уолбута диэн сиргэ төрөөбүт киһи. Сээркээн сэһэнньит матырыйаалларыттан көрдөххө, Бөҕө Хаахынньа Кыргыс Бөҕөһүн кытта 1836 сыллаахха тустубуттар эбит.
Бу уос номоҕор киирэн үйэлэргэ хаалбыт күөн көрсүһүү, Егор Дмитриевич чопчулуурунан, Саха уобалаһын оччотооҕу начальнига Илья Рудаков Виноградов диэн Иркутскай миллионер атыыһытын кытта мөккүөрдэриттэн сылтаан буолбут. Сакылааттаһыы манньата да ботуччу – бүтүн биир аал табаар эбит. Уобалас начальнига куоталаһыыга ох курдук оҥостубут – эрдэттэн улуус-улуус аатырбыт бөҕөстөрүн Дьокуускайга түмэн, икки төгүл сүүмэрдээн баран Бөҕө Хаахынньаны талбыт. Итиэннэ, икки ый устата куоракка кинини саха баай ыалыгар олордон, анаан дьарыктаабыт, баайбыт.
Онтон бу улуу күрэстэһии туһунан сээркээн сэһэнньит хайдах суруйбутунан билиһиннэрэбит: «Бөҕөстөр тустар болуоссаттарыгар харааннаах ыам бырдаҕын курдук хара баһаам киһи мустубут. Онтон өр-өтөр буолбат, икки бөҕөһү икки өттүттэн хара таҥаһынан сабан, утарыта киллэрээт, хара сабыы таҥастарын хастыы тардан ылалларын кытта көрбүттэрэ, Кыргыс Бөҕөһө биһиги киһибитин туох да бокуойа суох охсулатаан киирэн барбыт. Ону Хаахынньа арыычча аһаран биэрэ сылдьан, биирдэ төбөтүн халты оҕустаран туймаарталаан, күнэ кытарталаан ылбыт. Ол икки ардыгар бу киһи киһилии тустар былаана суоҕун, өлөрөр-өһөрөр эрэ баҕалааҕын Хаахынньа өйдүү охсон, анараа киһини уҥа илиитинэн атаҕын баҕыһыттан хаба тардан ылаат, тиэрэ тардан түһэрэр. Итини кини олус түргэнник, көрүөх бэтэрээ өттүнэ оҥорор. Кыргыс Бөҕөһө тиэрэ баран түһүүтүгэр сир-буор ньиргийэргэ дылы гыммыта үһү.
Дьэ доҕоор, эмискэ үлүгэр онно мустан турар дьон ыҥырыа уйатын тоҕу тарпыт курдук үс төгүл: «Уруй буоллун! Айхал буоллун!», – диэн хаһыытаһа-хаһыытаһа кэмэ суох үөрбүттэр-көппүттэр. «Дьоллоох эбэ хотунун дьолун-соргутун түһэн биэрбэтин. Эн Бөҕө Хаахынньа диэн ааттаныаххын да аатырбыккын, сураҕырыаххын да сураҕырбыккын», – дэһэ-дэһэ бэрт өргө диэри батыһа хаамса сылдьан уруйдаабыттара-айхаллаабыттара, алҕаабыттара үһү.»
Мас Мэхээлэ уонна Цирк Бөҕөһө
Билигин сыл ахсын Уус-Алдан улууһугар Мас Мэхээлэ бирииһигэр мас тардыһыытыгар республикатааһы таһымнаах турнир ыытыллар. Онон сорохтор кинини мадьыны дии саныыллара буолуо эрээри, Мас Мэхээлэ норуот номоҕор ордук иннинэн сирэйдээхтэн охтубатах улуу бөҕөс быһыытынан киирбит. Саха күүстээхтэрин туһунан матырыйааллары хомуйааччы Иннокентий Константинович Сивцев «Аан дойду уонна Саха сирин былыргы күүстээхтэрэ» диэн кинигэтигэр сурулларынан, Михаил Семенович Карамзин-Мас Мэхээлэ 1860 сыллаахха урукку Бороҕон улууһун (билиҥҥи Уус-Алдан улуу´а) II Лөгөй нэһилиэгэр төрөөбүт.
Мас Мэхээлэни чинчийээччи И.К.Сивцев цирк бөҕөһө диэн ааттыыр, оттон норуот номоҕор эмиэ Кыргыс Бөҕөһө диэн сүрэхтэммит, кэлии тустуугун кытта тустуутун эмиэ Иннокентий Константинович кинигэтигэр хайдах суруллубутунан биэрэбит: «Биирдэ Иркутскай куораттан биир сүдү сололоох сенатор тойон кэлэ сылдьыбыт. Ол тойон Сибииргэ киэҥник сураҕырбыт, эдэр сааһын бүтүннүү тустар дьиэҕэ анаабыт, Петербурга тиийэ аатырбыт цирк бөҕөһүн илдьэ кэлбит. Ити кэмҥэ Дьокуускай куоракка уон улуус кулубалара ханнык эрэ боппуруоһу көрөөрү, мунньахтыы түмсүбүт кэмнэрэ эбит. Манна эмиэ Мас Мэхээлэни тойоно Кылыкынай илдьэ киирбит. Тойоттор Сибиир бөҕөһүн уонна аатырбыт Мас Мэхээлэни туһуннаран, күөн көрсүһүннэрэргэ быһаарбыттар. Дьокуускай күбүрүнээтэрэ тустууну Аччыгый баһаарга тэрийбитэ үһү. Икки улуу бөҕөстөрү таҥаһынан сабан, утарыта киллэрэллэр. Биһиги киһибит уҥуоҕунан үрдүгэ, киэбэ-таһаата циркэҕэ эрчиллибит Сибиир бөҕөһүттэн хайа да өттүнэн итэҕэһэ суох эбит. Оттон Сибиир бухатыыра сымара таастан чочуллубут курдук бөлтөрүспүт былчыҥнардаах, кыраһыабай быһыылаах-таһаалаах, үскэл киэптээх киһи киэнэ буура эбит.
Бөҕөстөр илии тутуһаат, хардарыта аасыһаллар уонна эргиллэ охсон тустарга бэлэмнэнэллэр. Тустуу хапсаҕайдаһан тустуу быраабылатынан эбит. Мас Мэхээлэ Сибиир бөҕөһүн, тоҥонохторуттан харбаат, уҥа уонна хаҥас атахтарынан хатайдыы тэбэн, били бэйэлээҕи сүһүөҕүн хамсатан, тэмтэритэн барбыт. Ол сылдьан Мас обургу киһитигэр сыста түһээт, өттүктээн саайбыт. Сибиир бөҕөһө тас иэнинэн түһэн иһэн, бэрдин бэрт, нөҥүө хойуостанан лаппаакытынан түспэккэ, сыыһа-халты харбатан хаалбыт. Мэхээлэ маннык быраҕыытыгар урукку өттүгэр хайа да бэйэлээх бөҕөс тулуйбута суоҕа. Мас сөҕө саныыр, дьулайа быһыытыйар. Бөҕөстөрү салгыы туһуннараллар.
Мас Мэхээлэ иккиһин киириитигэр, киһитин күүһүн-күдэҕин, сымсатын, тустар кыаҕын сыаналаабыт киэбинэн, тутуһуохча тутуспакка, сыстыахча сыстыбакка эргийэ көтө сылдьан, тоҥонохторунан садьыйталаан, тардыалаан, наадалаах түгэни кэтэһэрдии быһыытыйар. Сибиир бөҕөһө даҕаны бастаан бырахтарбыт буолан уонна киһитэ илиитэ-атаҕа кытаанаҕын биллэҕэ буолуо, сэрэнэрэ өтө көстөр. Ол икки ардыгар үмүөрүһэн турааччылар биир түгэҥҥэ өйдөөн көрбттэрэ, Мас Мэхээлэ киһитин, хайдах ыла охсубута буолла, икки такымыттан өрө көтөөн таһааран иһэн, муос хоолдьугунан түһэрэр. Онно Сибиир бөҕөһө идэтинэн хайыы-үйэ мостигы оҥоро охсор. Мас үрдүгэр түһэн баттаан истэҕинэ, тустууну ыытааччы ыстанан кэлэн Маһы санныга таптайар, кини кыайбытын туһунан биллэрэр. Мэхээлэ, киһитин ыытан, ойон турар. Сибиир бөҕөһө, өйдөөбөтөх курдук, эмиэ ойон турар. Саха тустуутун быраабылатын быһыытынан, кини кыайтарбытын туһунан, нууччалыы этэн, быһааран биэрэллэр. Сибиир бөҕөһө баһын быһа илгистэр, сапсыйан кэбиһэр уонна киһитигэр илиитин биэрэн эҕэрдэлиир, санныга таптайар.
Сенатор тойон Мас Мэхээлэни улаханнык хайҕаабыт: «Өссө эрчийэн, французскай тустуу албастарын үөрэтэн баран, бу бөҕөһү аан дойду түһүлгэтигэр аан дойду ааттаахтарын кытта туһуннарыахха сөп эбит», – диэбит».
Манна даҕатан аҕыннахха, сээркээн сэһэнньит Е.Д.Андросов бигэргэтэринэн, оҕо сылдьан ийэтин сайыһан тиийэн Дьокуускайга Бөҕө Хаахынньа уонна Кыргыс Бөҕөһө тустууларын көрбүтүн туһунан Мас Мэхээлэ Бөҕө Ньукулааскыга (Бөҕө Хаахынньа бииргэ төрөөбүт инитэ) кэпсээбит. Кыраайы үөрэтээччи И.Г.Березкин уонна сээркээн сэһэнньит Е.Д.Андросов үлэлэриттэн сылыктаатахха, Мас Мэхээлэ Бөҕө Ньукулааскыттан аҕа эбит уонна кинилэр икки дуу, үс дуу төгүл хапсаҕайдаһа сылдьыбыттар.
Уҕаалаах Уйбаан уонна нуучча бухатыыра
Үһүс күөн көрсүһүүнү эмиэ саха бухатыырдарын киэҥник үөрэппит Иннокентий Константинович үлэтиттэн ыллыбыт. Бу түбэлтэ революция эрэ иннинэ Витим дьаарбаҥкатыгар буолбут. Тустууга Ленскэй улууһун Нөөрүктээйи нэһилиэгэр төрөөбүт Иван Кузьмич Терешкин-Уҕаалаах Уйбаан (өссө биир дойдулаахтара ааттыылларынан, Күүстээх Баанньа) сахалары тустан кыайан аҥардастыы айбардаары гыммыт нуучча бөҕөһүн кытта күрэс былдьаспыт.
Ол туһунан эмиэ автор тылынан тиэрдэбит: «Икки арсыыннаах сабыс-саҥа кэтит сатыын таҥаһынан курдаан баран дьоннорун түһүлгэҕэ икки өттүттэн арыаллаан утарыта киллэрбиттэр. Дьон бука бары тоҕо сууллан кэлэн төгүрүччү туран көрбүттэр. Түһүлгэҕэ киирэн көрбүттэрэ, нуучча киһитэ төһө да үскэлин иһин, биһиги киһибит кинитээҕэр өссө көрүҥнээх, бөдөҥ-садаҥ, кэтит буолан көстүбүт. Дьэ, кур-курдарыттан бобута тутуһан, санныларыттан ыгыта анньыһан тустан барбыттар. Анараа бөҕөс тустар киһитин сиһин ыбылы тардан баран, үксүгэр хатыйан, олуйан охторор идэлээх эбит. Эмиэ ити идэтин, албаһын туттаары гыммыта, биһиги киһибит сиһэ дүлүҥ курдук хамсаабат сис буолбут. Тардыалаһыы, сигирэхтэһии буолар. Күүстээх Баанньа элбэх албаһа суох, эмиэ утарылаһааччытын сиһин иэмэх курдук тардан баран атахха тэбэр, хатыйар, халбарыйар эрэ албастардаах эбит. Ити туста сылдьан биһиги бөҕөспүт киһитин илиитин, күүһүн-кыаҕын биллэҕэ буолуо, сиһин иэмэх курдук тардан баран өрө көтөҕөн таһаарбыт уонна хайа диэки хайдах охторобун диэбиттии чочумча көтөҕөн турбут. Дьон ыһыы-хаһыы бөҕө буолбуттар. Анараа киһи көтөхтөрө сылдьан атаҕынан олуйсан, хатыйсан көрбүтүн билиммэккэ, өссө өрө көтөҕөн таһааран иһэн хаҥас атаҕын туорайдыы быраҕаат, онно мииннэрэн аҕалан тиэрэ ууран кэбиспит. Киһитэ балайда таалан сытан баран турбут уонна киһитигэр илиитин биэрэн эҕэрдэлээбит, санныга таптайбыт».
Туомтуу тардыы
Кыргыс Бөҕөһүн кытары саха бухатыырдара тустубуттарын туһунан сэһэннэр икки маҥнайгы үһүйээммитин таһынан эмиэ баар буолуохтаахтар. Дьэ, бу уос номоҕо буолбут Кыргыс Бөҕөһө диэн кимий? Кэккэ саха былыргы сэһэннэриттэн сэдиптээн сэрэйдэххэ, Кыргыс Бөҕөһө диэн соҕурууттан анаан саха күүстээхтэрин аат-ааттаан күөн көрсүһэ кэлэр идэтийит тустууга дуу, эбэтэр сороҕор, Саха сирин нууччата, хаһааҕа, татаара да буолуон сөп курдук. Кинини үһүйээннэр киһиттэн эрэ сүөргү бөдөҥ-садаҥ, дуулаҕа күүстээх уонна, үксүгэр, олохтоох омуктарга сэнэбиллээх сыһыаннаах, бардам-дохсун гына ойуулууллар. Бу, биллэн турар, биир киһини ойуулаабат түмэр уобарас буолуо.
Аны бөҕөстөр тустуу ханнык көрүҥэр күрэхтэһэллэр этэй диэтэххэ, үксүн революция иннинээҕи Россияҕа уонна уруулуу түүр норуоттарыгар киэҥник тарҕаммыт курдаһан тустуу буолар, эбэтэр сорох ардыгар, хапсаҕайдаһаллара даҕаны... Ханнык да кэмҥэ норуоппут аатын түһэн биэрбэт, хайа баҕарар омук чулууларын кытта тэҥҥэ туруулаһар кыахтаах саха боотурдара былыр да, быйыл да бааллар. Онон быйылгы да көҥүл тустууга Россия бастыҥнарын сүүмэрдиир күрэс былдьаһыытыгар саха бөҕөстөрө дьоһуннук кыттыахтара диэн эрэниэҕин, итэҕэйиэҕин!
Гаврил АНДРОСОВ. "Саха сирэ" хаһыаттан.