Уһун ньолоҕор сирэйдээх, эмпэрэлээх үрдүк сүүстээх, чэҥэйбит киэҥ харахтаах, суптугур соҕус сэҥийэлээх, уһун сыыйыллаҕас муруннаах, үөһээ уоһугар кыра соҕус бытыктаах, аҥыр курдук уһун үрдүк уҥуохтаах, кэтит сарыннаах, хайдах эрэ бэйэтигэр сөбө суох акыйбыт-бакыйбыт киһи этэ. Кини кыстык балаҕана Ньэлэгэр диэн алаас хоту халдьаайытын анныгар турар. Сайылыга Мындыры илин үрдүнээҕи дьүөдьэ быыһыгар, кыракый чараҥҥа тыа саҕатыгар баара.

 

Ийэтэ Өлөксөөнө диэн улахан, куппут курдук, суон эмээхсин этэ. Улахан уола Хатат Ньукулай, аҕалара Чомоо Ньукулай эрдэ өлбүтэ. Дьадаҥы ыалга киирсэр эрээри, быстар дьадаҥы буолбатах, син отуччаҕа тиийэр сүөһүлээхтэрэ. Икки уол хаарты оонньуулларын сөбүлүүр дьон этилэр.

 

Сиэлэр Сэмэн икки кэргэнтэн биэс оҕолооҕо – үс уол, икки кыыс. Улахан уола Ылдьаа уон түөрт саастааҕар ыалдьан өлбүтэ. Сиэнньэ диэн кыра уол, үүт-үкчү аҕатын курдук, уһулуттаҕас уһун уҥуохтаах хаарыаннаахай оҕо, тоҕустааҕар былырыын кыһын, сыл саҥатын диэки, Сомсуун оторугар эмиэ ыалдьан өлөөхтөөбүтэ.

 

Сиэлэр Сэмэн туһунан Москуо Уола Дьаакып-Яковлев Яков Николаевич кэпсээнинэн хас да түбэлтэни аҕалабын.

 

Тааһы көтөҕүүтэ

 

Сиэлэр Сэмэн биир сайын бэйэтиттэн аҕа саастаах тастыҥ аймаҕа Төппөөһөй Бүөтүрдүүн арыы ыҥырдан чэй, табах, бурдук ыла куораттаабыттар. Ити – от үлэтин иннинэ эбит.

 

Өлүөнэ өрүс үрдүгэр Буор Ылар диэн сиргэ тиийбиттэр. Былыргы дьон сиэринэн, Эбэни өҥөйөн туран сынньанан, бэлэх-туһах биэрэн баран мырааны түһүөхтээхтэрэ. Ол сынньанан олорон Сиэлэр мырааны киирэр суол кытыытыгар, киһи уҥуохтарыттан чугас, ынах ханнын саҕа сымара таас сытарын көрбүт. Бу таас, киһи хантан да тутара суох, сымыыт курдук, мөп-мөкөчүк буолан биэрбит. Сэмэн тааһы эргийэ хаампыт, нээлби былаатын, хортууһун кэннин диэки анньыммыт, Төппөөһөй Бүөтүр көрөн турара үһү, икки ытыһын таас икки уһугун аннынан укпут уонна тобугар диэри көтөҕөн таһаарбыт, онтон аргыый аҕай төттөрү уурбут. Ол кэнниттэн туох эрэ санаа киирэн буолуо, иккистээн көтөҕөөрү, нээлби былаатын устан, быччыҥын, харытын баанан оҥосто турдаҕына, Төппөөһөй буойбут: “Бу да киһи, кыра оҕоҕо дылы, маннык улуу сиргэ кэлэн бөҕөмсүйэн, күрэс былдьаһаары гынныҥ дуо, уурай”. Ону кырдьык даҕаны диэн, былаатын төттөрү сүөрэн, мыраанын таҥнаран Эбэлэригэр киирбиттэрэ үһү.

 

Ыаллара боруобалааһыннара

 

Ыаллара киһи, тэтиэнэҕинэн аатырбыт бөҕөмсүйэ сылдьар Аккыып Манастыырап, чугас ыаллара Төлөй киһитин Сааска уола Ньукулай Искирээбини көрсөн эппит: “Ньукулаай, ыалбыт Сиэлэр Сэмэн күүстээх дииллэр ээ, төһө күүстээх киһини арбаан кэпсииллэрэ буолла? Кини күүһүн көрдөрбүтэ соччо суохха дылы дии, онон боруобалаан көрүөххэ баар, туохтан эрэ оспуордаспыта буолан баран, тутуһан-хабыһан көрүөххэ эрэ”, – диэбит. Ону Сааска уола Ньукулай сөбүлэспит.

 

Аккыып Манастыырап хомуһуолу хомуһуолга хаарты оонньуохтаах, оттон Ньукулай, Аккыып хомуһуолун кэтэн, Сиэлэр киэнин тутан олоруох буолбут. Сүүйтэрдэхтэринэ, балыйсыбыта буолан баран, хомуһуолларын биэриэ суох буолбуттар. Итинник сүбэлэһэн баран, Сиэлэр Сэмэн олорор алааһыгар – Ньэлэгэргэ барбыттар. Сиэлэр балаҕаныгар баар кэмигэр күнүс кэлбиттэр. Ону-маны кэпсэппэхтээн иһэн Аккыып: “Сэмээн, таах олоруохтааҕар кыратык түсүһэн ылбаппыт дуо, хомуһуолбун эн хомуһуолгар уурабын”, – диэбит. Сэмэн, кэтэмэҕэйдии барбакка, сөбүлэспит.

 

Ити оонньууга Аккыып, кырдьык, кыайтарбыт уонна балыйсан кыыһырбыта буолан: “Балыйан ылаары оонньообут эбит, Ньукулай, хомуһуолу биэримэ”, – диэбит. Сэмэн хомуһуолу көрдөөбүтүн: “Киһиҥ бэрдэрбэт дии, бэйэҕит быһаарсыҥ”, – диэн биэрбэтэх. Онтон сылтаан этиһии, кыыһырсыы буолбут. “Дьэ, күүстээх киһи, балыйа-балыйа кырбаталаан ыларыҥ буолуо, итинник буоллаҕына, олох да биэрбэппит”, – диэн, иккиэн Сэмэни эбии кыынньаан биэрбиттэр.

 

Сиэлэр Сэмэн кэлин дьиҥнээхтик кыыһырбыт. “Түөкүттэр, сүүйбүккүт буоллар, ылыа этигит, сүүйтэрдэххитинэ, биэрбэккит, биэрэр да буоллаххытына, ылыам, биэрбэт да буоллаххытына, ылыам”, – диэбит да, остуол нөҥүө биллэрик ороҥҥо таҥара холоругун анныгар нараллан олорор суон үскэл киһини икки хонноҕун анныттан ытыстарынан ыбылы харбаан, кыра оҕону көтөҕөр курдук, эгдэччи көтөҕөн ылбыт. Ньукулай төбөтүн таҥара долбууругар анньымаары ньыкыйан, атахтарын халаачыктыы тутан, ыйааһынынан мэһэмээннэнэн, түүрүллэн биэрбит. Ону ол диэбэккэ, Сэмэн остуолу үрдүнэн таһааран, көтөхтө-көтөхпүтүнэн суол ааныгар илдьэн туруорбут. “Манна икки сэбиргэххин ыбылы тутан сүрэххин-быаргын айаххынан таһаарабын дуу, хомуһуолу биэрэҕин дуу?” – диэн бабыгыраабыт. Ньукулай куттанан, бөтүөхтэс буолбут куолаһынан: “Сэмэн, тохтоо-тохтоо, туох ааттаах кыыһырдаххыный, киһи оонньоотоҕун аайы, кырдьык талаан барыахтара диэтэҕиҥ дуу, биэрэбин-биэрэбин!” – диэбит. Оҕурдук, биирдэрэ сүрэҕин-быарын ыбылы харбатан, иккиһэ көрө саллан, саҥата суох тахсан барбыттар.

 

Сиэлэр Сэмэн тиитэ

 

Биирдэ Сэмэн сааһыары кыһын, Ньэлэгэртэн хоту диэки баар алаастан от тиэйэ барбыт. Суола Төппөөһөй Тиэрбэһин халдьаайытын үрдүнэн ааһар эбит. Ити ааһан истэҕинэ Сэмэни Төппөөһөй Бүөтүргэ ыалдьыттыы олорор ыаллара эдэр дьон көрөн, күүһүн билээри, дьээбэлэниэх санаалара кэлбит. Төппөөһөй Тиэрбэһин уонна Сарылаан Ытаабыт диэн алаас икки ардыларынааҕы тумус тыа сырыынньа эниэ сыырын үрдүгэр сүрдээх суон аарыма чаллах тиит үүнэн турбут. Сиэлэр от тиэйэр суола ол тиит аннынан ааһар эбит. Уолаттар ол тиити сирэй өттүн сүгэнэн кэрдэн баран, кэтэх өттүн, тиит улахан аҥаарын эрбээн, суолу туора охторбуттар. Төҥүргэһин үрдүк, киһини быарынан гына кэрдибиттэр, ол төҥүргэс диаметра кэлин кэмнээһиҥҥэ 46 сэнтимиэтир этэ. “Сиэлэр, дьэ, төннөрүгэр хайыыр эбит, тумнан тоҥуу хаарынан барар дуу, тиити көтөҕөн туора тардар эбит дуу?” – дии санаат, дьиэлэригэр барбыттар.

 

Сотору соҕуһунан Сиэлэр Сэмэн отун тиэйэн, суолу туора охто сытар тииккэ кэлэн кэтиллэ түспүт. “Бу үөдэннэр дьээбэлэрин көр эрэ, соруйан миигин моһуоктаабыт дьүһүннэрэ буоллаҕа”, – диэбит. Оҕуһун тохтотон баран, тоҥуу хаарга сыыры таҥнары чөҥөчөгүттэн ыраах охтубут сүрдээх суон хойуу мутуктардаах үөл тиити, мутуктары-баҕастары сыыры өрө соһон, чөҥөчөгүн үрдүгэр балтараа миэтэрэ холобурдаах чорбоччу тардан ууран кэбиспит уонна суолун устун оҕуһун сиэтэн бара турбут. Ааспытын кэннэ уолаттар кэлэн, тииттэрэ чөҥөчөгүн үрдүгэр төрдө чорбоччу тардыллан сытарын көрөн баран, сөҕүү бөҕөнү сөхпүттэр, бэри диэн бэркиһээбиттэр. Ол тиит билиҥҥэ диэри төҥүргэһиттэн түспэккэ, хайдах ууруллубутунан сытар.

 

Сиэлэр Сэмэн Бөҕө Тараҕайдыын көрсүһүүлэрэ

 

Мырыла Амматыгар Сиэлэр Сэмэн Бөҕө Тараҕайы кытта көрсөн хаартылаабыттар. Тараҕай сүүйтэрэн баран, дьиибэлээн эбитэ дуу: “Дьэ, бэрт киһи, хайдах гынан ылар эбиккин, көрүллүө”, – диэн, түргэн үлүгэрдик таһырдьа элэс гыммыт. Сиэлэр туох да бокуойа суох, балаҕан атах оронун былыргы суоруулаах бэрэбинэ сыҥаһатыгар саха ууһун улахан кыстыга кэлбэт гына батары саайыллан турарын тутааҕыттан тутаат, сыҥаһаны хайа тардан кыстыктары туппутунан, эккирэтэн тахсыбыт. Бөҕө Тараҕай олбуор ааныгар атын миинээри турдаҕына, Сиэлэр Сэмэн аҥаар илиитигэр кыстыгын туппутунан кэлэн, иккис илиитинэн атын баһын быатыттан иҥнэри тардан ылбыт. Онуоха ат мөхсө да сорумматах. Сиэлэр аты тутан туран: “Дьэ, бэрт, Тараҕай, хайдах үлтү тэпсэн талаан бараргын көрүллүө”, – диэбит. Бөҕө Тараҕай алларастыы түспүт уонна киһитин алы гыммыт: “Киһи оонньоотоҕун аайы кыыһырдаҕыҥ сүрүн, аата, кырдьык биэриэ суоҕа диэтэҕиҥ дуу”, – диэн баран сүүйтэриитин биэрбит.

 

Бөҕө Тараҕай онтон ыла Сиэлэри абааһы көрөр, сөбүлээбэт буолбут. Оннооҕор бу кэлин Сэмэн туһунан ыйыттахха: “Ээ, ол Сиэлэр диэн күүстээх киһи аатырдаҕай, ити бэкийбит илиитэ-атаҕа эрэ уһунунан арбаатылар ини, аҥыр курдук киһи буоллаҕа дии, туох күүһэ хааланыай”, – диирэ.

 

Карл Маркс аатынан холкуос дьоно сэрии иннинээҕи сыл Ааллаах таһаҕаһыгар тахсан испиттэр. Ити биригээдэҕэ Чыахара Миитэрэй-Платонов Дмитрий Николаевич, Сааппаан уола-Григорьев Бүөтүр, онтон да атын эдэр, тэтиэнэх дьон бааллар эбит. Тараҕай олоҕор Ноху үрэххэ киэһэ хонордуу кэлбиттэр. Аттарын булгуталаан, олгуобуйаларын, систэрин быатын холбуу баайталаан, таһаҕастаах сыарҕаларын кэккэлэһиннэри тардыталаан баран, дьиэҕэ киирэргэ оҥостон тэбэнэн-сахсынан барбыттар. Сэмэн туран эппит: “Тойоммут Тараҕай от биэрэн сүгүн хоннорор дуу, суох дуу?” Онуоха дьоно: “Ама, харчыбытыгар биэрэр ини, босхо хоммот буоллахпыт”, – дэспиттэр.

 

Дьон балаҕан дьиэҕэ кииртэлээн барбыттар, Сиэлэр дьаархана соҕус туттан дьон кэнниттэн эмиэ киирбит. Сэмэн саҥардыы саал былаатын сүөрэн, дьиэлээх тойону кытта кэпсэтээри эргиллэн эрдэҕинэ, Тараҕайа: “Сиэлэр хара түөкүн, хоноору кэлбит буола-буолаҕын, дьэ, бэрт киһи, хайдах хонор эбиккин көрүллүө”, – диэбитинэн уолугар кэлэн түһээт, балаҕан оронугар тиэрэ аспыт. Дьон уолуйан, туран хаалбыттар. Сэмэн соһуччута бэрдиттэн олоро түһүүтүгэр истиэнэҕэ кэтэҕин туура түһэн, тыас бөҕө буолбут. Сэмэн кэтэҕэ ыалдьан кыыһырбыт, Тараҕайы уолугуттан төттөрү анньан турбут уонна эппит: “Тараҕай түөкүн бу атаҕастаан эрдэҕин, дьэ, үгүстэн үгүс ордуо, аҕыйахтан аҕыйах ордуо, дьэ, эн биһикки көрүлээтэхпит, биир кыайбыппыт тойон буолуо”, – диэбитинэн Тараҕайы тиэрэ кэбэн тиийэн, уот анньар үөт тирэҕи сулбу тардан ылбыт. Тараҕай, киһи эрэ буоллар, ыксаан, алы гынан көрдөспүт. Онуоха балаҕан иһинээҕи дьон бары илэ-сала көтөн, ааттаһан дьоннорун тубуһуннарбыттар.

 

Сиэлэр Сэмэн Боссоойкону ньуоскалааһына

 

1928 с. сайын от ыйын саҥатыгар Одьулуун Дьабыылатыгар улахан мөккүөрдээх ат сүүрдүүтэ буолбут. Онно Амматтан Бүргэс уолун ата биһиги Туоскун Уйбааммыт атын кытта сүүрэн, букатын тулуппатаҕа. Ол кыайтарыыта оҥоһуу, таҥнаран биэрии, кэлэр сылга Бүргэс уолун атын Халланан киирэн кыайаары оҥостуу этэ. Иккис сүүрдүүгэ аммалартан Өнчүүнэ киирэн эмиэ кыайбыта.

 

Ити ат сүүрдүүтүгэр Боссоойко тупсуу кэмигэр киирэ сылдьан кэлбит этэ. Сарсын сарыннанан адьас кутан кэбиспит курдук суон, бухатыыр диэххэ сөптөөх, күрдьэх саҕа баппаҕайдардаах, кытарбыт татаар этэ. Дьон ортотугар турдаҕына, ыраахтан көрүүгэ, санныттан үөһээ моонньоох баһа чорбойон турар буолара.

 

Сиэлэр Сэмэн Боссоойкону кытта кэккэлэһэ туран, өйдөппөккө эрэ такымҥа охсубута накык гына түспүт. Онуоха: “Һы, бу эдэр киһи күүһүн холонуон баҕарар ээ, дьэ, тукаам, мин сытан биэриэм, ону ньуоскалаан туруор эрэ”, – диэбит уонна быар куустан сытан биэрбит. Сиэлэр быар куустан икки атаҕын чиккэччи тэбэн сытар Боссоойкону атаҕыттан ылан, аҥаар илиитин такымын аннынан тутан, иккис илиитинэн бэрбээкэйиттэн түөрэ баттаан – ньуоскалаан сиртэн өндөтөн, туруорара чугаһаан иһэн, аргыый аҕай төттөрү сытыаран кэбиспит. Онуоха Боссоойко: “Боруобалаһыаххын боруобалаһар киһи эбиккин”, – диэн хайҕаабыта үһү.

 

   – Сиэлэр Сэмэн дьонугар-сэргэтигэр күүһүн көрдөрбүтэ ити эрэ. Сүрдээх сэмэй, аҕыйах саҥалаах көрсүө, холку киһи этэ. Уот Субуруускай оройуон ыһыахтарыгар күүстээхтэри кытары быа тардыһыннараары ыҥыртара сатыыра да, Сэмэн саһан хаалара. Бырааба наарыһынайдарын Сылҕаана Архыыпабаны, Хорохоот Ньукулайы ыыталаан көрдөтөрө буолан баран, сыалын кыайан ситиспэтэҕэ, Сэмэн булларбат этэ, Төлөй нэһилиэгинэн хаартылыы баран хаалара. Онон ханна да оонньоон көрдөрбөтөҕө.

 

   – Мин 1939 с. балаҕан ыйын саҥатыгар, били, Саһыл Уйалаахха саҥа оскуоланы астарарбар, өрөмүөн үлэтигэр холкуос Сиэлэр Сэмэни биэрбитэ. Үлэ чааһын кэнниттэн дьиэбитигэр, мин – Сыҥаһаҕа, кини Сомсуун Оторугар баран иһэн, Дьабыылаҕа диэри биэс биэрэстэ кэриҥэ сири аргыстаһар этибит. Биирдэ оннук аргыстаһан иһэн, Сэмэнтэн төһө күүстээҕин туһунан ыйыталаспыппар, адьас мэлдьэһэн кэбиспитэ, сымыйанан арбыылларын курдук эппитэ.

    

Тумарча “Өбүгэ тыын. Одьулууннар” кинигэтиттэн. "Кыым" хаһыат. (http://www.kyym.ru) №34 2016.09.01