Бары да ытыктыыр, улаханнык убаастыыр кырдьаҕаспыт, биллиилээх топонимист, үлэ сүнньүнэн балачча алтыспыт аҕа табаарыспыт М.С. Иванов-Багдарыын Сүлбэ “Киин куорат” хаһыакка да, бу “Кыымҥа” да сир-дойду аатын туһунан тиһигин быспакка суруйарыгар, хайаан да кэлэн, көстөн, сэһэргэһэн ааһарыгар, бу санаатахха, үөрэнэн хаалбыт эбиппин. Хайдах эрэ суохтуубун. Михаил Спиридонович, билэргит буолуо, ыарытыйар буолан, уонна сааһырдаҕа даҕаны, дьиэтиттэн тахсыбат. Кини ыччат дьон аахтын, биллин, туһаннын диэн, олоҕун кэрэ-бэлиэ кэмнэрин, топонимикаҕа анаабыта. Уопсайынан, кини суруйууларыгар дириҥ билии сылдьар диир оруннаах. Өссө инньэ сүүрбэ сыллааҕыта “Сахаада” (05.09.1996) хаһыакка СӨ Култууратын туйгуна Прокопий Флегонтов Багдарыын Сүлбэ туһунан: “Михаил Спиридонович топонимиканан дьарыктанан, 300 тыһ. тахса (!) сир аатын суруйан, картотекаҕа киллэриитэ бу историяҕа умнуллубат кыһыл көмүс кылаат, улахан үлэ муҥутуур чыпчаалын курдук, үйэлэргэ үөрэтиллэн, ааттанар баараҕай үлэ быһыытынан сыаналаныаҕа”, – диэн дэлэҕэ этиэ дуо! Күндү киһибитин итинник иһирэхтик ахтан туран, мантан аллара “Үс... Сэттэ... Тоҕус” диэн кинигэтиттэн быһа тардыыны билиһиннэриэхпин баҕардым.
Сир аата буолбута элбэх. Саха сирин тас өттүгэр тиийэ: Магадан уобалаһынааҕы Хасынскай оройуоҥҥа Соҕотох диэн үрэх, Читатааҕы Каларскай оройуоҥҥа Соҕотох Харыйа диэн үрэх. Ити да гыннар, бэйэбитигэр Соҕотохтор суохтар Абыйга, Алдаҥҥа, Анаабырга, Үс Халымаҕа үһүөннэригэр, Муомаҕа, Нерюнгрига, Усуйаанаҕа, Уус Майдаҕа, Эбээн Бытантайга. Көрөргүт курдук, уһук кырыы сирдэргэ суох буолаллар эбит. Оттон киин улуустарга, Бүлүүгэ – кырыы кырыытынан. Тоҕо? Дьиктиргиибин ээ, кыайан быһаарыа суохпун. Оттон матырыйаал буоллаҕына эриэ дэхситик хомуллубута.
Туох соҕотоҕо ордук бэлиэҕэ ылыллар, аат буолар эбитий? Мас. Мас барахсан! Ол курдук Соҕотох Тиит баар эбит 15 улууска, ол иһигэр Аллайыаха Бөрөлөөҕө курдук кый хоту дойдуга; Соҕотох Бэс – 12 улууска; Соҕотох Харыйа – 10 улууска; Соҕотох Хатыҥ – үс улууска; Соҕотох Үөт – 2 улууска. Онтон атын соҕотохтор манныктар: Соҕотох Паастаах – Булуҥ Быыкабар арыы; Соҕотох Собо – Мэҥэ Хаҥалас Холгуматыгар алаас; Соҕотох Ампаар – Таатта Алданыгар, былыргы кырдьаҕас аата Бөҕө Кылыйбыт. Ону өссө ааттаппаттар этэ; Соҕотох Соболоох – Эдьигээн Бэстээҕэр күөл.
Дьэ, билигин ыйытыы үөскүүр. Тоҕо , туохтан маһы итинник айылаахтык бэлиэтээһин, үрдэтэ тутуу үөскээбитий диэн. Бэлиэтэниэххэ, чорбото тутуллуохха айылаах атын тоҕо тутайан биэрбитий диэн.
Бу олус дириҥ, түҥ былыргыга илдьэ бара турар боппуруос. Темабыттан олус туораамаары, сүнньүн бэрт кылгатык кэпсиим.
Былыргы тюрдар өйдүүллэринэн, мас – аан дойду саҕаланыыта, төрдө (“структурообразующее начало&rdquo
. Мас туруору үүнэр, онон сирдээҕи олоҕу бүтүннүүтүн ситимниир буолан, – аан дойду киинэ уонна эргийэр киинэ (“связывает все сферы бытия по вертикали, дерево служит и осью мира, и его центром).
Саха оннук маһынан Аал Луук (Кудук) Мас буолар. Ону этнограф А.И. Гоголев “мировое дерево” диэбит.
Саха өйдүүрүнэн, маска дойду иччитэ дьиэлэнэр. Омоҕой Баай, Эллэй Боотур тустарынан үһүйээҥҥэ: “Икки тумус хайа икки ардыгар киэн хонууга киирэн көөртүм, аҕыс салаалаах хатыҥ мас быыһыттан бэдэр бэргэһэлээх, киис саҥыйахтаах Аа Чжлбэй диэн дойду иччитэ хатын быган туран этэр: “Мин Киэҥ Күөрээйи эбэ иччитэ буолабын, бу эбэҕэ кэнэҕэс киһи-сүөһү үөскүүрүн көрөн-билэн иэнигийэн эрэбин. Кутаа уоттар сүүрэллэр, кэнэҕэс бу дойдуга уотунан тыынар сэптэр баар буолуохтара. Дьэ, ойуун уол, биир эмэ дьоллоох киһитэ олохсута ыыт. Кэнэҕэһин дьону, соргуну тэнитиэ”, – диэн баран, Киэҥ Күөрээйи иччитэ Аан Чэлбэй хатын сол тахсыбыт хатыҥар киирэн сүтэн хаалла”, – диэн кэпсэнэр.
Соҕуруу Сибирь тюрдара мас тыынар тыыннааҕы барытын араҥаччылыыр, бүтүн айылҕа, халыҥ тыа күүһүн-уоҕун, айар дьоҕурун түмэн илдьэ сылдьар диэн өйдүүллэр. Мас – космическай киин, айар-тутар күүс дии саныыллар. Төрүүр ийэ эбэтэр айар аҕа.
Мас дьахтарга оҕо кутун иҥэрэр диэн итэҕэйии сахаҕа баара. Оҕоломмот дьахтар, арыктаах тииккэ кэлэн, чороонноох кымыһы туруоран олорон, көрдөһөр: “Ииппит Иэйэхсит хатын, айбыт Айыыһыт хатын үйэлээх сааһым устатын туххары оҕо биэрбэтилэр. Аан дойду иччитэ, ойуулаах от-мас иччитэ, эйигиттэн көрдөһөбүн. Аан дайды иччитэ, ойуулаах от-мас-иччитэ дьиэлэммит дьиэтэ, уйаламмыт уйата, арык, иччигиттэн түһэрэн кулуҥ! Хобдоҕурдум, кураҥхардым Кэриэстээх буолар уҥуохпун көтөхтөрүөхпүн, дьиэбин-уоппун анаан биэриэхпин аналлаах оҕото айан кулу, арык иччитэ!”. Итиннэ, мас иччитэ сөбүлэһэр буоллаҕына, үөһэттэн чиэрбэ кэлэн түһэр. Ону ылан, дьахтар ыйыстан кэбиһэр уонна хат буолар.
Маһы ытыктааһын, маска сүгүрүйүү, үҥүү-сүктүү сибилиҥҥээҥҥэ да диэри салҕанан бара турар. Быһа ааспаппыт, бэлэх-туһах туттарабыт. 1989 сыллаахха Уус Алдан Дыгдаалыгар 52-лээх И.П. Готовцевы кытта кэпсэппитим. Иван Петрович, Чуохара диэн сыыры суруйтарарыгар: “Сирэйигэр баараҕай харыйалаах. Собус-соҕотох харыйа. Ону биһиги таҥара оҥостобут”, – диэбитэ.
Маһы ытыктаабат буолар, ордук-хоһу тыллаһар да иэстэбиллээх буолар диибит. Үһүйээн кэпсииринэн, Ньурба Таркаайытыгар Турбут диэн киһи олорбут. “Кини уон аҕыс сааһын туолан баран, биир тоҥус табаарыстаах тыалыы барбыт. Били тоҥуһунаан Таҥарыма үрэххэ тиийбиттэр. Онно бултуохпут диэн, биир сиргэ тохтообуттар.
Таҥарыма икки Чиллэ икки үрэхтэр самахтарыгар көҕөччөр тиит баара үһү. Кини өҥкөйөн үүммүт уонна хатан хаалбыт буолан – ыарҕа толоону үрдүнэн ыраахтан көрдөххө, – көҕөччөр ат турарын курдуга үһү. Ол иһин Көҕөччөр Тиит диэн ааттаабыттар.
Турбут, тыалыы тахсан баран: “Хата ол, Көҕөччөр тиити көрүөхпүт – диэн, саана испитэ үһү. Били тоҥуһунаан тохтообут сирдэриттэн Көҕөччөр Тиит тэйиччи эбит. Турбут: “Көҕөччөр Тиити көрө барабын”, – диэн тииспит. Тоҥус чаай өрө хаалбыт.
Киэһэрэн, боруор буолан барбыт. Турбут били тииккэ тиийбитэ, ураанньыктаах сирэйдээх, түөрт атаҕа элэмэс, кугас тииҥ өрө сүүрэн тахсар. Кини оҕун ылан, ытыалыыр. Ол ытыалаан таптаҕына, тииҥиттэн уот сардыргыыр. Ити курдук ытыалыы сатаан баран, Турбут отуутугар төннүбүт.
– Тугу ытыалаатыҥ? – диир тоҥус.
– Көҕөччөр Тиит диигит дуу, саадьаҕай тиит диигит дуу, онно биир ураанньыктаах, түөрт атаҕа элэмэс, кугас тииҥ баарын ытыалаатым, – диэбит Турбут.
– Дьэ, куһаҕаннык быһыыламмыккын, доҕор, – диэбит тоҥуһа.
Турбут ол киэһэ көхсүнэн, ойоҕоһунан ыалдьан бэрт буолан хаалбыт. Тоҥуһа туран, уот оттон баран, киһитин сыгынньахтаан көрбүтэ, көхсө күөх баламах буолан хаалбыт.
Сатаныахпыт суох, төннүөххэ диэн, сүбэлэһэн баран, дьиэлэригэр төннөн киирбиттэр, тыалаабакка эрэ.
Турбут, дьиэтигэр киирэн, үс хонон баран, өлөн хаалбыт”.
Манан Манчаары Баһылай туһунан үһүйээнтэн быһа тардыыны киллэрэн биэриим.
“Хаарыан бэһиэм,
Халыҥ тириигин
Хайытар күнүм кэллэ –
Хара хааммын
таһаарда диэҥҥин,
Хабырҕа хаалар
буолаайаҕын!
Суон күөҥҥүн
Суорар күнүм кэллэ –
Субай хааммын
тохто диэҥҥин,
Соҕуйа хаалар буолаайаҕын!
Кэнэҕэски кэмнэргэ,
Кэлэр үйэлэргэ
Кэнчээри ыччаттар
Кэриэстии көрүөхтүннэр,
Кэпсээн гыныахтыннар!
Үүнэр үйэлэргэ
Үөскүүр ыччаттар
өйдөөн көрүөхтүннэр,
Үгэ оҥостуохтуннар!
Быдан-Тэгил
Быралыччы бырастыы буоллун! – диэбит.
Үгүс-элбэх сэһэнньиттэр кэпсииллэринэн, Манчаары итигирдик ыллаан баран, батыйатын төбөтүнэн ол бэһи сыһыы диэки өттүнэн дириҥ соҕус гына тобулу хаһан кэбиспит. Ол билигин тула өттө үмүрүччү оһон турар. Кырдьыга даҕаны, былыргы кэмҥэ саха киһи сыһыы саҕатыгар үүммүт улахан бэһи ылбычча бааһырдыан сатаммат, саха улаханнык куттанар-айыыргыыр суола. Оттон Манчаары кэлэр өттүгэр тутулларын билэр эбит. Ол тутулуннаҕына, хат эргийиэм диэминэ, аан дойдутун кытары бырастыылаһан баран, кэнники ааппын ааттаттын диэн, улуу маска бэлиэ оҥорбут”.
Дьон соҕотох турар маһы бэлиэтии көрөллөрө уонна онон сири ааттыыллара диэн өссө ол маһы ыйынньык оҥостоллоруттан эмиэ буолара. Онно тиийдэххинэ, холобура, соҕотох тиит турар буолуо, ону уҥа өттүнэн барыаҥ диэн суолу ыйаллара. Итинник уонна биһиэхэ эрэ буолбат этэ. Ону учуонайдар топонимия саамай былыргы араҥата уонна аан дойду норуоттарыгар барыларыгар баар, типичнэй дииллэр.
Соҕотох антропоним буолар. 1995 сыллаахха Өлөөҥҥө 65-тээх А.Ф.Сергееваны кытта кэпсэппитим. Кини Соҕотох диэн ааттаах киһини суруйтарбыта уонна: “Буолунай оҕолоох буолта”, – диэбитэ.
“Аҥардаһы” көрбүппүт. Аһыныы-харыһыйыы бөҕө этэ. Бүтүн киһини өссө киһи аҥара дииргэ тиийэ. Оттон бу соҕотоҕу буоллаҕына, оннук буолбатах курдук. Тоҕо эрэ кинини улуутута тутуу, барыны барытын кини кыайар-хотор, дьонун-сэргэтин кини быыһыыр-абырыыр, туругурдар, бэйэтэ эмиэ туругурар диэн буолар. Ол ордук фольклорга үчүгэйдик көстөр. Эр Соҕотох диэн олоҥхо бухатыыра, хайа, уонна номох буолбут өбүгэбит Эрэйдээх-Буруйдаах Эр Соҕотох Эллэй Боотурбут. Хайдах курдугуй?! Эр Соҕотох Эллэй Боотур туһунан миби мифтэри анаан чинчийэр учуонайдар түҥ былыргы хеттэр, кытайдар V үйэтээҕи мифтэрин, Чинги хан туһунан уонна онтон да атын улуу мифтэри кытта ханыылыы туталлар. Ону санааҥ. Ол мифтэр бары биир идеялаахтар үһү. Ити дьон бары ууга киирэн тахсаллар, уунан усталлар. Ол аата герой, улуу киһи үөскээһинэ аан дойду байҕалтан үөскээн тахсыбыта диэн миби хатылыыр буолар эбит (“мыслится полностью идентичным возникновению мира из первозданного океана”.
Соҕотох, эбэҥкилэргэ киирэн, эмиэ киһи аата буолар эбит. Саха булкаастаахтарга. Хабаровкай кыраайга ХХ үйэ маҥнайгы аҥаарыгар Соготох Эдян диэн эбэҥки олорон ааспыт.
Соҕотох итинник буолла. Оттон син биир эмиэ соҕотоҕу, биири көрдөрөр тулаайахха сыһыан, сыанабыл адьас атын буолар эбит. Аһыныы-харыһыйыы. “Төрөппүттэрэ эбэтэр кинилэртэн биирдэстэрэ өлөн, көрүүтэ-истиитэ суох хаалбыт оҕо; иитэр киһитэ суох дьахтар, кырдьаҕас киһи”, – диэн быһаарбыттар тылдьыкка. Онно эбии Тулаайах көспүт суолталааҕын эппиттэр: “Соҕотох, ойдом турар”, – диэн. Топонимияҕа, биллэр суол, Тулаайах ити суолтатынан киирэр.
Ити суолтаны таах да өссө Э.К. Пекарскай быһааран суруйбута: “Тулаайах – одиноко стоящий. Тулаайах Хайа – одиноко стоящая гора”.
Аны билигин дьон быһаарыыларын истиэххэ.
1977 сыллааха Усуйаана Силээннээҕэр 55-тээх Н.Г. Лебедев-1 кэпсээбитэ: “Тулаайах – таас. Ити һоҕотоҕун турарыттан буолуоҕа. Арыы таастаах. Тулаайах – үрэх. Эмиэ һоҕотоҕун турар кыра арыы таастаах”.
Тулаайах Хайа – Муома Төбүлэҕэр. Ону 1979 сыллаахха А.Е. Слепцов: “Чугастааҕы хайалартан улахан ситимэ суох ойдом турарын иһин ааттаммыт”, – диэбитэ.
Тулаайах хайалар өссө бааллар Өймөкөөн Сордоҥнооҕор, Индигир саамай баһыгар, Томпо Охуоскай Бэрэбиэһигэр уонна Үөһээ Бүлүү Тоҥуотугар.
Манан Таатта Дьүлэйигэр баар Тулаайах Булгунньаҕы киллэрэбин.
Биһиэхэ алаас эмиэ тулаайах буолар. Тулаайах алаастар бааллар Амма Бөтүҥэр уонна Таатта Баайаҕатыгар.
Баайаҕа алааһа тоҕо итинник ааттаммытын быһаарар үһүйээн баар. Ийэ, аҕа уустарын түҥ былыргы төрүттэрэ буолбут Тэлгэһэ ити алааска олохсуйбут уонна “соҕотох быстан-ойдон кэлбит тубус-тулаайах киһи буоларым быһыытынан, бу алаас Тулаайах Алаас диэн ааттаннын дибититтэн” ыла ааттаммыт үһү диэн.
Томонимы итинник быһаарыыны научнай диэбэттэр, “народная этимология” дииллэр. Ол аата, наукаҕа олоҕурбакка, тыл дорҕоонунан дуу, тас көстүүтүнэн дуу дьүөрэлэһиннэрэн, маарыннатан быһаарыы.
Тулаайах элбэҕэ суох. Онон билэрбин барытын ааттаталыым. Кинилэр бааллар Дьааҥы Кустууругар, Муома Орто Дойдутугар, Ньурба Өҥөлдьүтүгэр күөл, Өлөөн Ээйигэр үрэх, Уус Алдан Өлтөҕөр, Үөһээ Бүлүү Кэнтигэр алаас, Оҥхойугар күөл.
Абый Уйаандьытыгар Тулаайах диэн алаас баар. Ону 60-с сыллаахха Бүлүүтээҕи педучилище үөрэнээччитэ Светлана Стручкова суруйбута уонна маннык быһаарбыта: “Бу алааска урут наһаа элбэх киһи олорбут. Онно ыарыы туран, киһини-сүөһүнү суох гыммыт. Алааска куруук чуумпу буолбут. Ол иһин, билигин Тулаайах диэн ааттыыр буолбуттар”. Бу быһаарыы эмиэ “народная этимология” диэн сыаналаныан сөп. ...
Тулаайах киһи аата буолбутугар түбэһэ иликпин. Арай саха төрдө (“прародитель” Орой Хара Аттаах Оҕо Тулаайах диэн баара эбитэ үһү, Долбан (?) Оҕо Тулаайах диэн ханнык эрэ таҥара (“бог&rdquo
уонна Оҕо Тулаайах диэн олоҥхо бухатыыра.
Көрөргүт курдук, саха төрүттэрэ Эрэйдээх-Буруйдаах Эр Соҕотох Эллэй икки Орой Хара Аттаах Оҕо Тулаайах икки дьүөрэлэһиэх курдуктар.
Тулаайах – төрүт тюрк тыла. Былыргы тюрдар тул дииллэрэ эбитэ үһү. Тюрк билиҥҥи омуктара эмиэ тул, дул эҥин дииллэр. Арай биһиги эрэ тулаайах уонна тувалар дулгуйах диир эбиппит. Хантан, хаһааҥҥыттан ыла итинник сыһыарыылаан саҥарар буолбуппутун тыл үөрэҕэ өссө чопчу бу диэн быһаара илик эбит. Оннук уустук, мунаах.
Балаһаны бэлэмнээтэ Лоһуура. "Кыым" хаһыат. (http://www.kyym.ru) №38 2016.09.29