Афанасий Федотович:

 

Чыллыырка

 

   – Уйбаныап Сааба оҕонньор кэпсээбитин өйдөөн хаалбыппын. Чыллыырка Бүөтүр диэн бэрт күүстээх киһи туһунан киниттэн истибитим.

   Оччолортон Бүлүү эбэҕэ балыктыыллар. Сыарҕалаах атынан киирэн балыктаан, тиэнэн тахсаллара үһү. Биир дьыл ол дьарыктарын Дьокуускайтан кэлэ сылдьар ороспуойдар сотон ылар идэлэммиттэр.

   Илимнэрин көрө киирдэхтэрин аайы кураанах тоһуйар буолбут. Чыллыырка, бадаҕа, Дьокуускайтан кэлэ сылдьар кэмэ эбит. Көмүскэтэр киһилэригэр маннааҕы оҕонньоттор киниэхэ: “Ити дьону хайдах эрэ гыныахха, маннык атаҕастанан олорон аччыктыыр сатаммат”, – диэн көрдөспүттэр. Ону киһилэрэ: “Дьэ, бэйи, көрүөхпүт”, – диэн хардарбыт. 

   Биир сарсыарда эрдэлик балыктарыгар киирбиттэрэ, ороспуойдар номнуо киирэн көрө олороллор эбит. Билигин кэпсээтэххэ уһун курдук, кэмигэр кыл түгэнэ буолуохтаах. Дьэ, барыларын ныһыйбытынан барбыт, аҥаар кырыытыттан. Олох аҕыйах киһи тыыннаах хаалбыт үһү. Ону барытын бандьыыттар тойонноро, дьонугар эрэнэрэ бэрдиттэн буолуо, сыарҕаҕа сытан көрө сыппыт. 

   Киһитэ аҕыйаан барбытыгар сонун ыраах илгэн кэбиһэн баран, ойон турбут. Эмиэ күүстээх киһи буолуо, охсуһаары гыннаҕа дии. Алдьархайдаах улахан уҥуохтаах, аҥаар харахтаах сүүнэ киһи туран кэлбит. Атамааннара! 

   Бу маны Кулуһуннаах диэн сиргэ оттуу сылдьан ол оҕонньортон истэн турабын. Эдэр дьон буоламмыт кустуу киирээри элэс гынан хааллахпыт эбээт, оҕонньор өссө тугу эрэ кэпсиэ эбитэ буолуо... 

   Дьэ, аҥаар харахтаах киһи чочумча көрөн турбут. Онтон аа-дьуо хааман адаҥхалаан Чыллыыркаҕа тиийбит. Багдайбыт, өлөрсөөрү тиийбит киһини биһиги киһибит хонноҕун аннынан сып гынан ааспыт. Ол ааһан иһэн өттүгэр кыыннаах быһаҕы иилинэ сылдьарын быһа тардан ылбыт. Анарааҥҥыта бүдүрүйэн ылбыт. Тойонноро бэйэтинэн өлөрсөөрү гыммытын көрөн, тыыннаах хаалбыт дьон быһах, саа үрдүгэр түспүттэр. Чыллыырка кэннин да хайыһан көрбөккө түһэ турбут. Баҕар, кыайтарар киһим буолуо диэтэҕэ буолуо. 

   Чыллыыркабыт саалаах-саадахтаах, биилээх эгэлгэтэ сэптээх ороспуойдарга кыһыл илиитинэн киирэн хас да киһилэрин өбүгэлэрин диэки утаартаабыта сөҕүмэр. Соһуйуохтарын иһин, саба түһээччилэрэ сыгынньах илиитинэн суос-соҕотоҕун саба түспүт. Холорук курдук ытыллан, ортолорунан тоҕо солоон аастаҕа ол. 

   Тойоннорун бүдүрүтэн, быһаҕын кыыннары-курдары тоҕо тардаат, тыаҕа элэс гынан хаалбыт. Ол атамааннара дьонун сэмнэҕин хомуйан биһиги дойдубутуттан барбыт уонна иккистээн эргиллибэтэх. 

 

*** 

   Хас да сыл буолан баран Чыллыырка Дьокуускайга, биир остолобуойга киирэн аһыы олорбут. Ол олорон көрдөҕүнэ, утары биир киһи олорор эбит. Аҥаар харахтаах... 

   Чыллыырка обургу, били, быһахтаах курун былдьаппыт бандьыыт илэ бэйэтинэн кэлэн олорорун билбит. Сэрэх олорбут. Хата, киһитэ кинини кытта биир остуолга олорон олох атын киһини кытта кэпсэтэр курдук тылласпыт. Чыллыырка буоларын билбэтэҕэ дуу, кубулуммута дуу. 

   Атамаан ол олорон оҕонньор Бүлүүттэн сылдьарын билэн: “Дьэ, Бүлүүгэ биир сүрдээх күүстээх киһи баар этэ... Ол киһини хаһан көрсөрүм эбитэ буолла... Кэпсэтэн ааһыахтаах этим”, – диэн ыйытар икки хоруйдуур икки ардынан саҥарааччы буолбут. Чыллыырка кэлин ол атамааны көрсүбүтүн дьоҥҥо кэпсээбит үһү. Ол аата, ол ороспуойдары ныһыйан ааһарыгар сирэйин да өйдөөн көрөр бокуой биэрбэтэх буолан тахсар. 

   Чыллыырка сыдьааннара билигин Тааһаҕарга уонна Хампаҕа бааллар. 

 

Тайах аҥаарын 

 

   Баккаа Сааба аҕата эмиэ биллэр күүстээх киһи эбитэ үһү. Тыаттан тайах аҥаарын сүгэн киллэрэрэ диэн оҕонньоттор кэпсиир этилэр. Ол сүгэн киирэригэр кэнниттэн туох эрэ тардыалаһар баара үһү. Ону оҕонньор: “Хара шордоок, киһини бадьыыстаама...” – дии-дии, тайах буутунан кэннин далайара үһү. 

   £рүс уҥуор оттуур эбит. Биирдэ онно от тиэйэ тахсыбыт. Сыыр эниэтигэр оҕуһа отун кыайбакка тобуктуу түһэ-түһэ сордоммут. Оҕонньор оҕуһун үүрэ сатаан баран, оҕуһун булгуйан кэбиспит. Онтон оту сыарҕалары баҕастары көтөҕөн таһааран баран, сыыры өрө сүүрэн тахсыбыт! Ол түгэн биллибэккэ хаалыаҕын кэнниттэн кэлэн испит от тиэйээччилэр илэ көрөн сөхпүттэр. Кэнниттэн кэлэн суолун кытта көрбүттэр. 

   Бу син кыахтаах буолан көтөҕөр ини. £рүс уҥуор Лоҥхолоох диэн сир тахсыытыгар олорбут эбит. 

   Былыр онно пиэрмэ тэриллэ сылдьыбыттаах. Кыдаматын өрүс эниэтин тахсан баран, сиргэ батары анньан кэбиспитэ, өргө диэри турбута диэн кэпсииллэрэ. Арааһа, ол тахсыыга сэбэ алдьанан таҕыстаҕа буолуо. Хос-хос сиэнэ Бүөтүр Саабыс хойукка диэри ол тэрил кырамтата эмэҕирэн хайыта баран турарын көрөрө үһү.

 

Евдокия Александровна: 

 

Уһун уол

 

   – Былыр биир ыал соҕотох уолларын ханна да быктарбакка сылдьыбыттар. Ол уһун уҥуохтаах уолу төһө да кистии сатаабыттарын иһин, син биир көрбүт дьонтон иһиллэн барбыт. Ыраахтааҕы кытта билэн, ыҥыртара сылдьыбыт диэн кэпсээн баар. 

   Дьоно олох ханна да ыыппатахтар. Ийэлээх аҕата оҕобут ыраах баран өлөн-сүтэн хаалыа диэн олох буолбатахтар. Көрдөр харахтарын дьүккэтэ буоллаҕа. “Улахан Ойуун абааһытыгар сиэппиттэрэ” диэн саҥаһым Маарыйа Евсеевна кэпсиир буолара. Айылааҕын, бу дойдуга хааллын диэн, ол ойууҥҥа сиэтэн тураллар... Баҕар, кырдьык, соҕуруу барбыта буоллар, билигин син билиэх этибит. 

   Ол киһи үс миэтэрэ үрдүктээх. ¥рүҥ көмүс курун хотон нөҥүө ынах ыы олорон көрөллөр эбит. Ол аата, ынах ыы олорор киһиэхэ били киһи үөһээ өттө, быһаҕаһа куругар диэри көстөр. Дьэ, туһугар эмиэ биир дьикти киһи биһиги дойдубутугар төрөөн ааспыт эбит. 

   Маарыйа ол киһи ханна көмүллэн сытарын чопчу билэрэ. Ол көмүллэн сытар омоонун хардыылаан көрдөхтөрүнэ, түөрт хардыыттан ордоро үһү. Билигин икки миэтэрэлээх дьон элбэх. Оттон үс миэтэрэлээх киһи сахаҕа суоҕа чахчы. 

   Төрөөн ааспыт сирэ Соҕуруу Тоҕус – Кулуһуннаах диэн өтөх. Дьөгүөрэптэр халыҥ аҕа ууһа үөскээбит сирэ. 

 

Күүстээх эмээхсин

 

   Ии Тыымпыта диэн нэһилиэктэн көһү кыайбат сир баар. Иитэ диэн бэтэрээ өттө, Тыымпыта диэн анараа өттө. Икки күөл баар. Бэтэрээ киирэ түһээти кытта өтөххө үрдүк баҕайы сыыр баар. Ол онно бэрт күүстээх дьиэ кэргэн олорбут.

   Оттойо Борон диэн киһи баар эбит. Онтон Бороновтар таҕыстахтара буолуо. Агааппый Сиидэрэбинэ диэн эмээхсин кэпсээбиттээх. 

   Онно олорор эрдэхтэринэ уоллара сүүрбэччэлээх эбит. Соҕотох оҕолоро. Оттойо Бүөтүр ат көлөнү ордороро үһү. Оччолорго Хампаҕа, иһэ үлүннэҕинэ, биэс-алта ыал олорор кэмэ.

Оттойо Бүөтүрү Борон диэн ааттыыллар эбит. Дьэ, бу киһи олус кыанар, күүстээх, ордоот киһи эбитэ үһү. Былыргыга ыллык суол, сыарҕалаах атынан көтүтэр буоллахтара эбээт. Кэлэр-барар сиригэр биир аарыма тиит силиһэ быстыбакка туора түһэн сыппыт. Ааһарыгар наар ол тиити тумнар эбит. 

   Биир үтүө күн тииккэ чугаһаан иһэн: “Дьэ, Оттойо хаалар дуу, эн хаалаҕын дуу! Куруук иннибэр-кэннибэр эн хаалан хаалаҕын!” – диэн баран, атын быһа кымньыылаан кэбиспит. 

   Дьэ доҕоор, күһүҥҥү сылгы кыаҕа бөҕө: иннин хоту буулдьалыы ыстанан кэбиспит. Ойутан кэлэн ол тииккэ сааллыытыгар оҕонньор туох баар уҥуоҕун тоҕо солотон кэбиспит... Тыына тахсан сытарын дьон булан, сыарҕаҕа тиэйэн дьиэтигэр аҕалбыттар. Ол сарсыарда өлөн хаалбыт. Тыынын ылбакка сытан быстыбыт. 

   Ол иһин миигин ийэм: “Эмиэ Оттойо курдук киһиргээтиҥ, Оттойо курдук буола сылдьаайаҕын?!” – диэн, наар сэрэтэр буолара. Эдэрбэр, биллэн турар, тугу эмэни сыыһа-халты тыллаһаары гыннаҕым аайы Оттойону санатан тохтотор буолаллара.

 

Ийэтин тургуппут

 

    Оттойо уола биир сарсыарда ийэтэ ынах ыы олордоҕуна сүтэн хаалан баран көтөн түһэр да: “Ийэккээ, үтүлүкпүн былдьаттым!” – диэн саҥалаах буолбут. Ийэтэ соһуйан: “Туох былдьаата ол! Абааһы былдьаата дуо?!” – диэн хаһыытыы түспүт. Онтон уола салгыы: “Ампаар анныттан ылан көтөҕөн иһэммин, кыайбаккабын үтүлүкпүн былдьаттым”,– диэбит. Ийэтэ: “Киһи да бөҕөтө буолан сир үрдүн тиҥилэхтии сылдьаахтаатаҕыҥ! Ампаар сыыһын, аҕыйах сиэрдийэни, кыайбаккаҕын үтүлүккүн былдьатаҕын”, – дии-дии, тахсан чугас баҕайы турар ампаарга тиийбит. 

   Уолун үтүлүктэрэ барбах көстөн кыбыллан сыталлар эбит. Ону эмээхсин кэлбит да ампаары аҥаар илиитинэн өрө көтөҕөн таһааран баран иккиэннэрин сулбурута тардыалаан ылбыт. “Мантыкайгын кыайбат буолан бараҥҥын киһи буолан тура сылдьаҕын! Мэ, күүһүмсүйэҕин да кыаммат эбиккин!” диэн быһа саҥаран кэбиспит. 

   Дьэ, былыргы киһи баламат диэтэҕиҥ. Уол тугу да саҥарбатах, баһын эрэ тарбаммыта үһү. Кэлин ийэтин ол курдук гыммыта диэн кэпсээччи. Ити – уола сүүрбэтигэр. 

   Уола мөлтөх буола сылдьыа баара дуо, дьээбэтэ батарбакка ийэтин күүһүн билээри, ампаарыгар үтүлүктэрин соруйан кыбыппытын кэпсээбит этэ. Бу курдук албастанан ийэтин биллэҕэ. 

 

***

   Былырыыҥҥа диэри былыргы улахан дьиэ баар этэ. Ол балыыһаны аҕабыыттарга биэрэ сылдьыбыттара. Онно мин төрөөбүппүн. Аҕам аах үөрэммит дьиэлэрэ.

   Аҕам биэс курууппалаах. Баккаа оҕонньор: “¥с курууппа үөрэммитим, эн аҕаҥ биэс курууппаны бүтэрбитэ”, – диирэ. ¥өрэтэллэригэр билбэтэхтэринэ, тобуктатарга диэн анаан үс кырыылаах мастаахтар эбит. Уруоктарын билбэтилэр да хаан оҕуолаан тахсыар диэри тобуктатан туруораллара үһү. 

   Учууталлара, нуучча киһитэ, үөрэхтэрин билиэхтэригэр диэри ити курдук сордуур ньымалааҕа. Аһаппакка туруоран иннилэрин ылар быһыыта. Кыа хаан ол мас кырыытыгар сүүрэн эрдэҕинэ тохтотор эбит. “Стой” диирэ үһү. Инньэ гынан биһиги аҕабыт наар нууччалыы суруйар буолан хаалбыт. Сахалыы сатаан суруйбат этэ. Күүстэринэн нууччалыы үөрэппиттэр.

 

*** 

   Былыргы баайдар дьон бөҕөтүн атаҕастаан, үчүгэй сири бэйэлэрэ эрэ бас билэн олороллорун аҕам тутуталаан ылан дьадаҥыларга түҥэппит үтүөлээх киһи эбит. Били, кэпсиир Манчаарыларыгар дылы буоллаҕа.

   Баайдары урусхаллаан баран бэйэтигэр биир да үчүгэй үтүлүгэ суох этэ. Кэтэригэр үчүгэй таҥаһа диэн ончу суоҕа. Кыра тиксибитин ийэбэр биэрэрин ийэм кыаммат дьоҥҥо утааран кэбиһэр эбит. Наар дьоҥҥо көмөлөһөн олорбуттар. 

 

Сэһэргэстэ Бүөтүр БӨТҮРҮӨП. "Кыым" хаһыат (http://www.kyym.ru) №42 2014.10.30