Бу суруйуубар мин, сүрүннээн, аҕам Семен Петрович Колосов кэпсээбит суолларын туһанным... Саха бухатыыра Ылдьаа Рахматуллин-Боссоойко куска, андыга сааланарын сөбүлүүрэ. Икки уостаах, таһынан сомуоктаах, аҕыс халыыбырдаах саалааҕа үһү.
Сэттэ киһини уйар оҥочо саҕа мас тыылааҕын ханна баҕарар сүгэ, кыбына сылдьар буолан, ууттан-хаартан иҥнибэт эбит. Саас анды саҕана Бэрдьигэстээх эбэтигэр тыытын илдьэ киирэн, Илин Баска лааҥкы мас быыһыгар мустар бааһырбыт андылары хомуйан, ытыалаан тахсара үһү.
“Боссоой андылыы барда” диэн дурдаҕа олорор сааһыттар күлэ, үгэргии хаалалларыттан букатын кыһаллыбат эбит. Ол эбэтэр, сүүһүнэн андыны сууһарар сааһыттар сыыһа-халты туттууларын, айылҕаҕа таһаарар хоромньуларын туһаҕа таһаарара үһү.
“Боссоой андылааһына” диэн ону ааттыыллар эбит.
В.А. Кондаков кинигэтигэр баар “Ностуруойап кулаак, Дьөгүөр Дьоскуоскай уонна Боссоойко тааһа” диэн суруйууттан көрдөххө, Боссоойко дьиэ ис-тас үлэтигэр, хаһаайыстыбаҕа бэрт бүгүрү киһи эбит. Орто ыал бараатынан олорбут.
От үлэтигэр хотуурун сатаан үчүгэйдик оҥостубат эбит эрээри, күүһүн-уоҕун, кыайыгаһын суотугар, күҥҥэ дэһээтинэттэн (гааттан ордук сири) итэҕэһи охсубата үһү.
Былыр да, быйыл да күһүн Бэрдьигэстээх эбэтэ муҥхаҕа бар дьонун собо бөҕөнөн күндүлүүрэ. Муҥхаҕа дьон бөҕө мустара, оонньуу-көр бөҕө тэриллэрэ. Икки күннээх муҥха кэмигэр, бэл, II Мөҥүрүөн нэһилиэгин ааттаах-суоллаах оһуокайдьыта Михаил Уваровскай-Эгээйик Мэхээлэ үҥкүү тыла этэр эбит.
Тахсыы чардааттан балыгы таһааран тэлгээтэхтэринэ, Боссоойко итирбитэ буолан тэмтээкэйдээн киирэн 1-2 бөдөҥ собону тутан тахсарыгар ким да кыһаллыбата үһү. Ол ылбыт соболорун Боссоойко сонно кытылга тахсан уот оттон үөлэн сиирэ. Быһата, сылын аайы эбэтин көмүс хатырыктааҕын ким хайа иннинэ амсайан дуоһуйар идэлээх эбит.
Номохторго кэпсэнэринэн, Боссоойко кыраҕа тоторо, бөдөҥ уонна күүстээх киһи быһыытынан элбэҕи аһаабата үһү.
Сахаҕа киэҥник биллэр суруйааччы Константин Сосин аҕата, Саха АССР үтүөлээх зоотехниктарыттан биирдэстэрэ Илья Сосин (1912-1978 сс.) кыра оҕо сылдьан Боссоойкону көрбүтүн кэпсиирэ:
—1922 сыл сайыныгар, үрүҥнэр хотторбуттарын кэннэ, Боссоойко хас да саллаатын кытта ааһан иһэн I Моорук нэһилиэгин Киис Тиирбит сайылыгар тохтоон сынньаммыттара. Ол кэмҥэ сайылык оҕолоро сөтүөлүү сылдьыбыттар. Боссоойколоох эмиэ аттыларыгар ууга киирэн сөтүөлээн барбыттар.
Боссоойко оҕомсоҕун туһунан урут да элбэхтик суруйааччылар, кэпсээччилэр. Бу да сырыыга Боссоойко оҕолорго чугаһаан кэпсэтэн барбыт. Быһыта-орута тыл бырахсан иһэн: “Нохолоор! Кыра бырааттар, сыччыыйдар, кэлиҥ эрэ манна... Буччабытын тэҥнэһиэҕиҥ эрэ, кимиэнэ улахан эбитий?” – диэбит. Онтон кыбыстан оҕолор куотан хаалбыттар.
Бу кэпсэммиттэн сиэттэрэн, “Боссоойко оҕолордуун оонньоһуута толоос соҕус курдугун да иһин, оҕоҕо сыстаҕас, үтүө киһи эбит. Куһаҕан майгылаах, кырыктаах, оҕону сөбүлээбэт киһи итинник тылласпат” диэн түмүк оҥоруохха сөп. Онуоха эбии ити кэмҥэ кини сэриигэ кыайтаран хаана-сиинэ алдьанан, киҥэ холлон иһэрин санатабыт.
Ааспыт үйэ 20-с сылларыгар Боссоойкону Дьокуускайга Эт баһаарыгар элбэхтик көрөллөрө үһү. Модьу харылара көстө сылдьалларын курдук сиэҕин ньыппарынан баран, уойуулаах байтаһын ынах эбэтэр улахан сылгы буутун туруору тута сылдьан “ким эт атыылаһар, атыылыыбын” дии-дии хаамыталыыра үһү.
Ыарахан, улахан баҕайы сүөһү буутун олус чэпчэкитик, бэрбээкэйин аллара гына туруору тутан илдьэ сылдьарын дьон сөҕө көрөллөр эбит.
Боссоойко биирдэ сиһэ ыалдьан мин эһэбэр Бүөтүр Куолаһапка имэрийтэрэ кэлбит. Мин эһэм Бүөтүр өрөбүлүүссүйэ инниттэн илин эҥээр улуустарыгар ыҥырыкка сылдьар отоһут, илбииһит эбитэ үһү. Оччолорго аатырбыт күүстээх Боссоойкону уонна Бараммат Байбалы кытта аллар атастыылар эбит.
Сиһин имэрийэ туран Бүөтүр оҕонньор: “Хайа, Ылдьаа! Этиҥ-сииниҥ тоҕо сымнаҕаһай! Букатын дьахтар курдук эттээх киһи эбиккин дии?” – диэн соһуйбут. Онуоха Боссоой “кэбис, убаай, инньэ диэмэ” диэн баран этин күүрдэн кытаатыннарбыта – букатын сул дүлүҥ курдук буолан хаалбыт.
Бу суолу аҕам миэхэ 1963 с. кэпсииригэр күтүөппүт, көҥүл тустууга уопсастыбаннай титиэньэр Баһылай Григорьев баара. Кини: “Ол аата үчүгэй хаачыстыбалаах былчыҥ. Штангист Юрий Власов уо.д.а. курдук күүстээх дьон бука бары оннук былчыҥнаахтара үһү”, — диэн бигэргэппитэ.
В.А. Кондаков кинигэтигэр Ньурба аатырбыт күүстээҕэ Кэрэ Киһи уола Күүстээх Соппуруон эмиэ көннөрүтүгэр этэ-сиинэ ураты сымнаҕаһын суруйан хаалларбыта баар.
Боссоойко икки уол оҕолооҕо биллэр. Олору иккиэннэрин ОГПУ палачтара 1930 с. туох да суута-сокуона суох кыыллыы өлөртөөбүттэрэ. Кыра уолу өлөрөллөрүгэр баара-суоҕа 12-13 саастааҕа үһү. В.В. Скрябин-Идэлги улахан уолу “Курбангель диэн ааттааҕа” диир. Оттон иккис уолу мин аҕам Сэмэн Куолаһап “Курбан дииллэрэ” диэн кэпсиирэ. Онон Боссоойко ханнык уола Курбан диэн ааттааҕа биллибэт.
Боссоойко бэйэтэ кыра уолун “мин курдук дуу, өссө күүстээх дуу киһи буолара буолуо” диирэ үһү. Кырдьык, кыра уол күүстээх буолара эрдэттэн биллибит. Ол курдук, ОГПУ-лар өлөрүөхтэрэ биир сыл иннинэ, 1929 с., ол аата 12 саастааҕар, I Мэлдьэхси нэһилиэгин ыһыаҕар мас тардыһыытыгар барыларын кыайан бастаан тахсыбыт. Ол иһигэр, аатырбыт күүстээх дьону эмиэ... 12 саастаах уол улахан дьону кыайара, туһугар, сүрдээх суол!
Кыыллыйбыт чекистэр суорума суоллаабатахтара, ситиэр-хотуор диэри этэҥҥэ сылдьыбыта буоллар, кэлин буолбут араас күрэхтэһиилэргэ өрөспүүбүлүкэбит чиэһин көмүскүүр киһи тахсыа хааллаҕа. Дьэ, кыһыылаах-абалаах суол!
Бу уолаттар тыыннаах хаалбыттара буоллар, бука, Аҕа дойдуну көмүскүүр улуу сэриигэ кыттыахтара этэ. Саастарынан онно лоп курдук хапсаллар.
Оттон Боссоойко улахан уола ураты күүстээҕин дуу, туох эрэ уһулуччу хаачыстыбалааҕын туһунан туох да кэпсээн суох.
Хаһан эрэ Боссоойкону “атын дьонтон дьалты дьиэ туттан, туспа ойдом олорбута, ыалдьытымсаҕа суоҕа” диэн суруйуу баара.
Петр Попов-Бөөтүскэ диэн сааһын тухары эргиэҥҥэ үлэлээбит II Баатара Сыымаҕын олохтооҕо, 1912 с. төрүөх киһи баара. Петр Николаевич 1988 с. маннык сэһэргээбитин бэлиэтэммитим:
— Мин оҕо сылдьан айаннаан иһэн Боссоойколооххо элбэхтик аһаан ааспыт, чэйдэрин испит киһибин. Ыалдьыкка сүрдээх элэккэй, эйэҕэс-сайаҕас ыал этэ. Дьадаҥы соҕус олохтоохторо, саха ыалын сиэринэн тэринэн-дьаһанан олороллоро.
Боссоойко сымнаҕас баҕайы майгылаах киһи быһыылааҕа. Ордук тарбахтара улаханыттан, модьутуттан дьулайбыппын өйдүүбүн. Тарбахтара балчыр оҕо харытын саҕа суоннаахтара...
Боссоойко Ислам итэҕэлин тутуһара. Бу туһунан аҕам маннык кэпсиирэ:
— Боссоойко аһаан бүттэ да, сонно Аллаах таҥаратыгар махтанан “сирэйи суунардыы” үҥэн ыларын, саха дьоно “сыҥааҕын имэринэр” дииллэрэ. Онтон атын ислам итэҕэлигэр сыһыаннаах тугу да оҥорорун, күҥҥэ хастыыта да үҥэрин эҥин туһунан кэпсээн суох. Татаардыы, бука, саҥарара буолуо эрээри, сахалар ортолоругар сылдьар буолан наар сахалыы саҥарара.
“Сыҥаах таҥаһа”, ол аата сулардыы бытыга, суоҕа. Уопсайынан, уоһун да үрдүгэр бытыктааҕын өйдөөбөппүн.
Хара баттахтааҕа, моркуоп курдук ыыс-араҕас сирэйдээҕэ. Ону саха дьоно бэркиһээн: “Дьэ, кытаран түһэн уол оҕото!” — дииллэрэ. Нууччаҕа соччо майгыннаабат, сахатыҥы томтоҕор сирэйдээҕэ. Уопсайынан, эр киһиэхэ бэрт ис киирбэх сирэйдээх киһи этэ. Суон, буочука иһигэр саҥарар курдук куоластааҕа. Олус холку, үтүө майгылааҕа...
Ылдьаа КУОЛАҺАП, Мэҥэ Хаҥалас, Майа. "Кыым" хаһыат (http://www.kyym.ru) №22 2016.06.09