Холобур, Истээх Бырааҥҥа баай таҥастаах-саптаах, киэргэллээх, XVIII үйэҕэ олорон ааспыт 60-80 саастаах далбар хотун көмүүтэ хаһыллыбыта. Холбо үрдэ бүтүннүү ураһа туоһунан сабыллыбыт. Туоһу үстүү хос ууран баран, бүтүннүү тикпиттэр. Итинник тигиллибит сиигинэн ураһа иһин-таһын оһуордааһыны бастакы көрүүм. Мин билэрбинэн, ураһа туоһа үксүн кырыйан, ойо быһан оҥоруу буолааччы. Манна биир үлэнэн икки соругу ситиспиттэр: кылынан ураһа туоһун бүтүннүү кэриэтэ тикпиттэр, ол түмүгэр тас, ис өттө араас кыл өҥүнэн оһуорданан тахсыбыт. Аҕыйах туоһу илдьэ кэлбитим. Ону көрүөхтэрин баҕалаахтар Саха  түмэлигэр кэлиэхтэрин сөп. 

 

Дьокуускай өттүттэн айаннаан, “Орто Дойдуга” тиийбэккэ эрэ, Өктөм уонна федеральнай суол икки ардыгар кырдал биир тумсугар 30-40 см дириҥҥэ эмэҕирбит чараас хаптаһыннарынан сабыллыбыт тэбиэх көстүбүтэ. Бииргэ сылдьар дьонум ону “аныгы көмүү” диэн кэтэмэҕэйдээн иһэн, хаптаһын быыһынан туос сабыы көстөрүттэн арыый уоскуйбуттара. Тэбиэх 12 хаптаһынынан сабыллыбыт. Бастакы туос сабыыны ылбыппыт кэннэ, аны иккис хаптаһын сабыы (10 хаптаһын) көһүннэ, ол кэннэ аны оһуордаах үһүс туос сабыы таҕыста. Ол кэннэ... Төрдүс туос сабыы икки хаптаһыннааҕыттан биирдэстэригэр биир археологпыт (С.К. Колодезников) быһах төбөтүнэн хайа суруйан оҥоһуллубут ойуу баарын булла. Ойуулар киһи хараҕар ырылыччы көстөллөр: ойуун турар, дүҥүрдээх, баттаҕа, таҥаһын бытырыыстара тыалга оҕустарбыт курдук тэлээрбиттэр (турукка киирбит?), аннынан ыҥыырдаах, холуннаах, сиэллээх, моонньохтоох ат турар.

 

Төрдүс туос сабыы аһыллыбытын кэннэ, тэбиэххэ 6 киһи хараллан сытара көһүннэ: биэс оҕо, биир эр киһи. Көмүүгэ бүтүн биир ураһа туоһа уонна иһинээҕи хаптаһыннара туттуллубуттар. Бастаан туоһу тэлгэппиттэр, өлбүттэри сытыарбыттар, устатынан уонна туоратынан биирдии ураһа хаптаһынын ойоҕосторунан уурбуттар итиэннэ ураһа туоһунан түөрт хос саппыттар. Хаптаһыннар ахсааннара (мин ааҕыыбынан) – 28. Хаптаһыннар быа баайар дьөлөҕөстөөхтөр, иилэр, кэтэрдэр хайаҕастаахтар. Хаптаһын элбэҕиттэн сылыктаатахха, балар аҥаардас хаппахчы эрэ киэннэрэ буолбатах быһыылаах.

 

 Бу көмүүгэ көстүбүт туой көһүйэ быһыыта-таһаата, эркинин халыҥа, оһуора, туос иһиттэр оһуордара, оноҕостор төбөлөрө Киин улуустарга хаһыллыбыт Кулун-атах култууратыгар (XIV-XVI үйэлэр)  сыһыаннааҕа саарбахтаммат. Бу көмүүгэ урут көстө илик хаптаһын түктүйэ (холбуйа) көһүннэ. ¥гэс курдук, түктүйэҕэ ойуун өлбүт киһи кутун хаайар. Эр киһи төбөтүн таһыгар хатат ууруллубут. Бэйэм уопуппар тирэҕирдэххэ, көмүүгэ түктүйэни, хататы оҕото-уруута суох, кэскилэ быстыбыт дьоҥҥо уураллар быһыылаах. Өссө биир сонун көстүү: бөрө бэлиэлээх киэргэл баар. Ону барытын куоһарар биир сүрүн дьикти: эр киһи төбөтүн уҥуоҕа европалыы быһыылаах!

 

Бу ханнык кэмнээҕи көмүүтүн быһаарар чинчийии уонна антропология, генетика анаалыстарын түмүгүн күүтэбит! 

 

***

 

Өссө биир туоска сууламмыт холбо Уулаах үрэх үрдүк кытылыгар (Чапаево аттыгар) көстүбүтэ. Холбо үрдүн ортоку кылгас хаптаһыныгар  быһаҕынан дьөлө хаһан, суруйан, 6 араас кыыл ойууламмыт: сылгы, тайах, эһэ киһи мөккүспэтин курдук көстөллөр. Атыттарын быһаара иликпит.

 

Холбо сабыытын хаптаһыннарын арыйбыппытыгар: төбөтүнэн үрэх сүүрүгүн утары (сир быһыытынан-таһаатынан хайысхалаан), уҥа ойоҕоһунан, атаҕын токурутан 25-30 саастаах эр киһи өлүгэ сытар. Ойоҕоһунан утуйа сытар курдук. Холбо тас сабыытын биир өттүгэр, кытыыга, ох саа, уһун тутаахтаах батыйа, кэһэх иһигэр тимир, муос төбөлөөх оноҕостор ууруллубуттар. Холбо түгэҕэ икки хаптаһыннаах, олортон биирдэстэригэр  итэҕэлгэ сыһыаннаах уруһуй  көһүннэ: үөһэ – күлүктээх сэргэ, кини аннынан – оҕо, салгыы аллара улахан киһи ытыһын нэлэтэн турар, кини иннигэр биир киһи төҥкөйбүт. Кини кэннигэр 4 муннуктуу икки хос уруһуй иһигэр биир кириэстии, биир муннуктарынан  сурааһын символлар  бааллар (барыта 8 сардаҥа), олор үрдүлэринэн кынатын сараппыт куба ойууламмыт, кини үрдүнэн – дүҥүр. Арааһа, мин сылыктыырбынан, бу дьоҥҥо аҕыс иилээх-саҕалаах Аан ийэ дойду араҥаччыһыта КУБА көтөр быһыылаах. Ону таһынан, чопчу туохтара биллибэт ойуулар, уруһуйдар бааллар.

 

Киһини көмүүгэ ураһа хаптаһынын туттубуттарын 2002 с. Чурапчы улууһун Сылаҥар, Балыктаах диэн сиргэ булбут эбиппин. Радиоуглерод анаалыһа ону “XV үйэ” диэн быһаарбыта. Туос сабыылаах холбо эркиннэрэ чараас хаптаһыннар, сабыыта биир өттүнэн суоруулаах үс суон былаахы этэ. Хаптаһыннар ойуулаахтарын өйдөөн көрбөтөх эбиппит.

 

Бу быйыл көстүбүт Хаҥалас көмүүлэригэр уруһуйдар биир-икки хаптаһыҥҥа эрэ бааллар. Онон, туос ураһа иһигэр анал үҥэр-сүктэр, көрдөһөр муннук баар буолуон сөп (баҕар, кэлин көмүү сиэригэр-туомугар оҥорбуттара буолуо). Өскөтүн XVI-XVIII үйэлэргэ көмүү аайы ат тэрилэ, сылгы уҥуоҕа булгуччу кэриэтэ баар эбит буоллаҕына, бу көмүүлэргэ – суох. Атын улуустарга XV үйэтээҕи көмүүлэргэ сылгы уҥуоҕа эмиэ көстүбэт, ол гынан баран ыҥыыр, уостуган баар буолар. Бу икки туоска сууламмыт эр дьон чөмчөкөлөрө “европалыы” быһыылааҕа киһини улаханнык мунаардар, толкуйдатар.

 

Таарыйа бэлиэтээтэххэ, саха билимин эйгэтигэр туоска сууламмыт көмүүнү наар хоролорго эрэ “балыйыы” ситэтэ суох курдук. Дьиҥинэн, киһи көмүүтүгэр туоһу туттуу Сибиир барытын да үрдүнэн киэҥник тарҕаммыт көстүү. Холобур, таас үйэ кэминээҕи Халымаҕа булуллубут көмүүгэ (Родинкское погребение III тыс. до. н.э.) өлүк бүтүннүү туоска сууламмыта суруллар (костяк, завернутый в бересту). XVII үйэҕэ Чурапчы Болтоҥотугар олорон өлбүт Ньырҕаайы Баай холбо иһигэр туоска сууланан харайыллыбыт этэ. Амма Уорайыгар туос тэллэхтээх, сабыылаах көмүү көстүбүтэ. Ама, бу дьон бары хоролор үһү дуо?

 

Дьон, норуот өйө-санаата олус кылгас үйэлээх буолар эбит. Хаҥаластар XVIII үйэтээҕи итиччэ баай көмүүлэри билбэттэр. Бэл, билиҥҥи Чапаево бөһүөлэгин былыргы аата эмиэ умнуллубут. Арай, күн бүгүнүгэр диэри сахалар “кэлии омук” буоларбытын “дакаастыыр”, манна кэлин кэлбит Эллэй, Омоҕой, Хоро тустарынан үһүйээннэринэн “устуоруйабытын” оҥостон” олоробут.

 

Түмүккэ санатабын,  Хаҥалас сиригэр саха итэҕэлин бастакы уруһуйдара көһүннүлэр. Ол биһиги XIV- XV үйэлэрдээҕи төрүттэрбит итэҕэллэрин сэгэтэн көрөрбүтүгэр күүс-көмө буолуо диэн эрэнэбит.   

 

Быдылыкы Баһылай,  Саха түмэлин билимҥэ үлэһитэ. "Кыым" хаһыат (http://www.kyym.ru) №43 2016.11.03